Problemy z czytaniem
Problemy z czytaniem zwykło się określać mianem dysleksji. Pierwsze kłopoty z czytaniem u dzieci ujawniają się na początku ich kariery szkolnej. Maluch nie potrafi skojarzyć znaku graficznego (litery) z dźwiękiem (głoską), myli litery podobnie brzmiące, np. d-t, k-g, przekręca wyrazy, nie potrafi złożyć głosek w słowa, nie rozumie treści przeczytanego tekstu. Dysleksja rozwojowa może towarzyszyć innym formom trudności w nauce, takim jak dysgrafia (niski poziom graficzny pisma, koślawe litery) czy dysortografia (popełnianie błędów ortograficznych, mimo znajomości zasad pisowni). Istnieje też dysleksja nabyta, czyli utrata już opanowanej umiejętności czytania, która powstaje najczęściej wskutek urazów głowy. Jak manifestują się u dzieci problemy z czytaniem i jak im zapobiegać?
1. Przyczyny problemów z czytaniem
Dysleksja rozwojowa w Polsce dotyczy około 15% populacji, co oznacza, że w klasie szkolnej jest trzech-czterech dyslektyków. Częściej problemy z czytaniem przejawiają chłopcy niż dziewczynki. Trudnościom w nauce czytania u dzieci sprzyjają takie czynniki, jak: zagrożona ciąża, długi poród, mała aktywność fizyczna dziecka, niski poziom zdolności ruchowych malucha, zaniedbywanie czytania dzieciom bajek przez rodziców. Wśród przyczyn kłopotów z czytaniem u dzieci wymienia się też:
- nietrafnie wybrane programy kształcenia w szkole,
- specyficzne trudności w nauce, jak dysgrafia, dysleksja i dysortografia,
- wady wymowy,
- problemy ze wzrokiem,
- zaburzenia słuchu,
- zespół nadpobudliwości ruchowej z deficytem uwagi – ADHD,
- autyzm,
- zaburzenia emocjonalne dziecka, np. depresja, lęki, fobia szkolna, szoki pourazowe,
- zaniedbania środowiskowe.
By podjąć odpowiednią terapię pedagogiczną, na początku trzeba zdemaskować źródło problemów z czytaniem u dziecka. Trudności w nauce czytania bardzo często inicjują inne problemy natury psychologicznej u malucha. Uczeń zaczyna obwiniać się za brak sukcesów, czuje się gorszy i głupszy od rówieśników w klasie. Coraz bardziej popada w niskie poczucie własnej wartości. Lęk przed porażką i złą oceną sprawia, że maluch może unikać szkoły, a z czasem mogą pojawić się somatyczne dolegliwości, jak bóle brzucha, biegunki, nudności. Dramat dziecka pogłębia się, gdy rodzice ignorują sygnały wysyłane przez dziecko, że coś jest nie tak i uważają, że kiepskie oceny to skutek lenistwa malucha. Stawiają coraz wyżej poprzeczkę, a dziecko czuje większą frustrację, która może doprowadzić nawet do rozwoju nerwicy albo depresji. Czasami zdarza się też tak, że niepowodzenia szkolne idą w parze z problemami wychowawczymi. Dziecko nieakceptowane przez grupę rówieśniczą może chcieć zwrócić na siebie uwagę poprzez wyczyny chuligańskie.
2. Objawy problemów z czytaniem
Jak stwierdzić, że dziecko nie radzi sobie z czytaniem? Czy fakt, że maluch wolniej przyswaja litery niż jego koledzy z klasy jest wystarczającym sygnałem, by można było mówić o dysleksji? Podstawowe symptomy kłopotów z czytaniem ujawniają się w czterech sferach – w tempie czytania, w technice czytania, w liczbie i rodzaju popełnianych przez dziecko błędów oraz w stopniu rozumienia przeczytanej treści. O problemach z czytaniem można mówić, gdy dziecko czyta wolniej o jedną lub dwie klasy niż klasa, do której aktualnie uczęszcza. Kłopoty w zakresie techniki czytania odnoszą się do stosowania strategii fonologicznej, czyli czytania techniką głoskowania. Dziecko wykazuje trudności w zakresie analizy i syntezy wzrokowej albo nie nastąpiła jeszcze automatyzacja tych umiejętności. Uczeń może nie popełniać błędów przy dekodowaniu liter, ale nie potrafi scalić ich w wyraz albo nie umie rozdzielić liter od siebie i ponownie ich zestawić w słowo.
Dziecko może czytać całkiem sprawnie i płynnie, natomiast może w ogóle nie rozumieć, co przeczytało. Nie potrafi uchwycić semantyki przeczytanej treści, co może sugerować analfabetyzm wtórny – nieumiejętność czytania ze zrozumieniem. Dzieci, które wykazują problemy z czytaniem, najczęściej mylą litery o podobnym obrazie graficznym (m-n, a-o, l-t), zamieniają litery, których głoski podobnie brzmią (b-p, d-t, l-r), dokonują inwersji statycznej (rotacji), czyli mylą litery o podobnym kształcie, ale odmiennym kierunku w stosunku do liniatury (p-d, d-b, m-w, n-u), dokonują inwersji dynamicznej, czyli zamieniają kolejność liter, sylab i wyrazów (od-do, kot-tok). Pojawiają się też elizje, czyli redukowanie liter, sylab, wyrazu, a nawet całego wersu. Bardzo często dzieci zamieniają słowo na inny wyraz, zgadują podczas czytania, zmyślają, dodając nowe literki czy sylaby, co fachowo określa się mianem błędów agramatycznych. Mogą się też cofać i powtarzać wcześniej przeczytane litery, sylaby i wyrazy (regresje).
3. Ćwiczenia poprawiające sprawność czytania
Uczniowie, którzy mają problemy z czytaniem, powinni uczęszczać na zajęcia kompensacyjne, by ich trudności nie piętrzyły kolejnych niepowodzeń szkolnych. Terapia pedagogiczna pozwala nie tylko na usprawnienie techniki czytania, ale wpływa też korzystnie na spostrzegawczość, pamięć wzrokową, koncentrację uwagi, zdolności manualne, motywację do nauki itp. Praca z dzieckiem dyslektycznym nie może ograniczać się do zajęć szkolnych – rodzice powinni pracować z maluchem także w domu. Jakie ćwiczenia i zabawy mogą pomóc zminimalizować kłopoty w zakresie czytania oraz wspomóc rozwój językowy dziecka? Do takich ćwiczeń należą: zabawy fonologiczne – wyszukiwanie rymów, kończenie rymowanych zdań, układanie wierszyków, naśladowanie odgłosów zwierząt, nazywanie odgłosów w otoczeniu, odgadywanie dźwięków środków transportu, zabawy z sylabami – wyklaskiwanie słów sylabami, łączenie sylab w słowa, układanie zdań z rozsypanek wyrazowych, sylabizowanie liter raz głośno, a potem cicho, czytanie z przeciąganiem sylab, zabawy z głoskami – zapisywanie w prostokątach ilości głosek w sylabie, liczenie samogłosek w słowie, podział wyrazu na głoski i sylaby itp.
Problemy z czytaniem mogą wynikać czasem z wad wymowy, dlatego ciekawą propozycją są ćwiczenia artykulacyjne z obserwacją narządów mowy – obserwacja warg z lusterkiem podczas wymawiania poszczególnych liter, obserwacja drogi wylatywania powietrza, zabawy mimiczne – ryjek, całus, wypychanie policzków językiem, naprzemienne mówienie „e” i „u”, oblizywanie się, sięganie językiem czubka nosa, wymawianie zbitek spółgłoskowych itp. Pamiętajmy, że dziecko, które nie radzi sobie z czytaniem, potrzebuje naszego wsparcia, akceptacji i zrozumienia. Nie zostawiajmy malucha samego i nie róbmy wyrzutów, że jest kiepskim uczniem. W ten sposób na pewno mu nie pomożemy, a tylko zniechęcimy do jakichkolwiek starań.