Kłamstwo dzieci
Kiedy dziecko kłamie, jego rodzice zastanawiają się, co jest tego powodem. Ponadto czują się oni dotknięci jako strażnicy moralności i poszanowania norm przez dziecko. Nierzadko także targają nimi uczucia złości, rozczarowania, osobistego poczucia porażki wychowawczej oraz martwią się mniejszym zaufaniem do dziecka.
1. Kłamstwo przedszkolaka
Większość przedszkolaków zdaje sobie sprawę, że kłamstwo nie jest akceptowane przez innych. Nie zawsze jednak trafnie potrafią ocenić, co kłamstwem jest, a co nie. Nie potrafią jeszcze w sposób świadomy podjąć decyzji dotyczącej kłamstwa czy też na tyle realnie ocenić sytuację, aby rozpoznać, czy aby same w danej chwili nie kłamią. Cała moralność dziecka w wieku przedszkolnym opiera się na poznawaniu reguł obowiązujących w grupie społecznej i podporządkowaniu się im. Dlatego dzieci kilkuletnie szczególnie potrzebują czytelnych i stałych zasad postępowania, które respektują także ich dziecięce potrzeby i możliwości. Dziecko powinno jasno wiedzieć, jakich zachowań wymaga się od niego, ale i być w stanie tak właśnie się zachować. Dziecko może więc wybrać kłamstwo nie dlatego, że jest niewdzięczne lub pozbawione uczuć, ale z powodu wygórowanych wymagań i przesadzonych kar ze strony dorosłych. Dzieckiem kieruje wtedy nie szacunek dla rodzica i reguł, jakie od niego słyszy, ale lęk i poczucie krzywdy. Jeśli zatem chcesz, aby twoje dziecko mówiło prawdę, zadbaj najpierw o uczciwe, zrozumiałe i jasne zasady w waszym domu.
Niezwykle ważne jest także, aby sami dorośli odróżniali kłamstwo od dziecięcej fantazji. Tę drugą właściwość ma każdy przedszkolak, a nawet starsze dzieci. Efektem fantazjowania są liczne historie z życia dziecka ubarwione o różne elementy, które miały miejsce tylko i wyłącznie w wyobraźni dziecka. Na przykład, kiedy chłopiec opowiada, że wspiął się na wysokie drzewo, tak wysokie, że aż sięgało najwyższymi konarami do samego nieba, to jest to niewinne, acz urocze ubarwienie opowieści, a nie kłamstwo. Jednak kiedy zepchnie z tego drzewa młodszego brata i wmówi wszystkim, że ten spadł, bo zahaczył nogą o gałąź, to będzie to kłamstwo. Dzieci przedszkolne doskonale wiedzą, że pewne rzeczy dzieją się tylko w ich wyobraźni lub jest to ich myślenie życzeniowe. Jeśli jednak takie ubarwianie czy przeinaczanie historii dzieje się w wielu sytuacjach i nabiera coraz większego rozmachu, można zacząć szukać przyczyn innych niż rozwojowe. Jednym z powodów takiego zachowania jest chęć zwrócenia na siebie uwagi, uzyskania podziwu i szacunku, zdobycia pozycji. Dziecko próbuje takiej drogi zdobycia uznania, kiedy samo czuje się gorsze, niedostrzegane, porównywane z innymi lub w jakiś sposób odstające od grupy.
Psycholodzy są zdania, że reagowanie ostrą naganą lub udawanie, że wierzy się dziecku, prowadzą tylko do utrzymania się skłonności do kłamstw. Zamiast tego warto dać dziecku to, czego potrzebuje, ale w inny sposób. Chwalić i nagradzać jego prawdziwe umiejętności i zachowania, doceniać głośno, kiedy dziecko odtworzy prawdziwą historię, pokazać mu na przykładzie innych, jak cenna jest umiejętność trzymania się faktów. Jednocześnie można konsekwentnie wyrażać swoją opinię, kiedy zaczyna zmyślać. Wówczas dziecko przyswoi sobie, że jeśli doświadczy pozytywnych wzmocnień z innej strony, nie będzie już potrzebowało uciekać się do kłamstw.
2. Kłamstwo dziecka szkolnego
Realizm moralny starszych dzieci skłania je do myślenia bardzo literalnego. Otóż zasady są święte, natomiast każde odstępstwo od nich powinno być ukarane. Dodatkowo dzieci w wieku szkolnym zdają sobie już sprawę z tego, że kara powinna być adekwatna do przewinienia. Dlatego też są wyczulone na jawną niesprawiedliwość ze strony dorosłych, kiedy za to samo kłamstwo dorośli karzą inaczej każde ze swoich dzieci, jakby młodszy z rodzeństwa nie ponosił takiej odpowiedzialności, jak starszy. Dzieci bardzo przestrzegają zasad w domu, między sobą w zabawie, w szkole, a także sprawdzają dorosłych, czy aby je odpowiednio sankcjonują. Często zyskują przez to miano skarżypyty. Z czasem dzieci zaczynają dostrzegać, że zasady społeczne to umowy pomiędzy ludźmi, zależne często od sytuacji, intencji i celu. Dostrzegają również, że można je czasem zmieniać lub od nich odstępować w imię innych zasad. Wierzą w zasady bardziej niż kiedykolwiek wcześniej i trudno jest im kłamać. Kłamią więc najczęściej wtedy, kiedy mają poczucie niesprawiedliwości z tytułu naruszania zasad przez dorosłych. Niekonsekwentne i niejasne zachowania dorosłych rodzą rewanż u dzieci w myśl zależności, że skoro oni mogą tak, to ja mogę tak samo. W ten sposób dzieci radzą sobie także z wyrzutami sumienia. Warto pamiętać także, że oprócz przywiązywania wagi do norm życia społecznego, dzieci mają swoje potrzeby i pragnienia. Zanim więc dziecko świadomie skłamie, zazwyczaj dochodzi wcześniej do konfliktu między nim a rodzicem na tle potrzeb i wzajemnych oczekiwań.
Kłamstwo nastolatka z kolei może być reakcją na wiele różnych sytuacji i doświadczeń. Dorastające dziecko kłamie głównie wtedy, kiedy chce sprzeciwić się normom społecznym, a nie ma przyzwolenia na otwarty bunt i wyrażanie swojego zdania. Nastolatek chce sam dokonywać wyboru, czemu, komu i w jaki sposób się podporządkowuje. Zaczyna jednocześnie dostrzegać, że normy społeczne bywają względne, ograniczone do określonych miejsc lub sytuacji oraz łamane przez samych dorosłych. Wobec rosnącej potrzeby autonomii oraz kryzysu dotychczasowych autorytetów pojawiają się nieuniknione napięcia i konflikty z najbliższym otoczeniem. Dlatego istota kłamstwa w tym wieku dotyka o wiele poważniejszych obszarów budowania relacji oraz kształtowania się własnej tożsamości.
Pamiętaj zatem, że kiedy twój nastolatek kłamie, sposobem na oduczenie go tego zachowania jest ofiarowanie mu większej przestrzeni do wyrażenia własnego zdania i okazanie szacunku dla jego odrębności. Aby uniknąć powtarzających się sytuacji z kłamiącym nastolatkiem, spróbuj poznać jego punkt widzenia, zamiast go zwalczać czy z góry oceniać negatywnie. Dobrze działają także wszelkie sposoby takiego wykorzystywania wspólnie spędzanego czasu, aby nawzajem uczyć się wyrażania własnych uczuć, postaw i przekonań. Ważne, by cechowało je konstruktywne podejście, wiarygodność i zaufanie.