Problemy w nauce

Najczęstszą przyczyną wizyt rodziców w poradniach pedagogiczno-psychologicznych są trudności ich dzieci w nauce. Problemy z nauką mogą wynikać z powodów zdrowotnych, nieodpowiedniej diety, alergii, małej ilości snu czy wad wzroku. Zdarza się, że przyczyną niepowodzeń szkolnych są urazy psychiczne i problemy emocjonalne, np. niska samoocena czy nieśmiałość. Jeszcze inne dzieci nie są po prostu gotowe, by podjąć obowiązek szkolny, tzn. nie osiągnęły dojrzałości szkolnej. Ich rozwój motoryczny, społeczny i intelektualny nie osiągnął poziomu optymalnego do rozpoczęcia nauki w szkole.

Wielu uczniów prezentuje także specyficzne trudności z czytaniem i pisaniem wskutek fragmentarycznych zaburzeń rozwoju, np. nie domagają funkcje wzrokowe albo słuchowe. U jeszcze innych dzieci obserwuje się zaburzenia lateralizacji i integracji sensorycznej.

Bez względu na przyczynę problemów z nauką uczniowie niechętnie chodzą do szkoły, spada u nich motywacja do pracy, a nierzadko na tle porażek edukacyjnych rozwija się fobia szkolna. Jak pomóc dzieciom, które nie radzą sobie z obowiązkami szkolnymi?

1. Źródła niepowodzeń szkolnych

Zobacz film: "Jak wybrać zajęcia pozalekcyjne dla dziecka?"

Problemy z nauką mogą dotyczyć samego ucznia, jego zaburzeń w rozwoju czy kiepskiej jakości zmysłów i ich integracji, ale mogą wynikać też z przyczyn, które tkwią w otoczeniu. Hałas, brak odpowiednich warunków do nauki, nieodpowiednie podejście nauczyciela także przyczyniają się do nieefektywnego kształcenia dzieci.

Zazwyczaj rodzice bagatelizują problem i mierne wyniki w nauce kwitują stwierdzeniem, że wszystkiemu winne jest dziecko i jego lenistwo. Czasem jednak zdarza się tak, że chociażby maluch spędzał 24 godziny na dobę nad książkami, to i tak nie zdoła dogonić swoich rówieśników. Jego problemy w nauce nie wynikają z braku chęci czy lenistwa, ale tkwią np. w wadliwej pracy zmysłów.

Dzieci z deficytami funkcji wzrokowych, słuchowych, ruchowych, z zaburzeniami integracji sensorycznej i lateralizacji prezentują szereg problemów szkolnych. Niektóre nie radzą sobie z matematyką, wykazując objawy dyskalkulii, inne mają zdiagnozowaną dysleksję, dysgrafię lub dysortografię. Jeszcze inne nie potrafią skoncentrować się na lekcji z powodu nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD). Jakie konsekwencje dla nauki szkolnej mają zaburzenia w zakresie poszczególnych analizatorów?

2. Zaburzenia funkcji wzrokowej

Właściwością percepcji wzrokowej jest kierunkowość czytania i pisania. Istnieją różne odmiany kierunkowych zaburzeń percepcji wzrokowej. Jednym dzieciom jest trudniej odtwarzać kształty, których asymetria dotyczy położenia w stosunku do osi pionowej, innym zaś trudno odtworzyć kształty asymetryczne w stosunku do osi poziomej. Dzieci z deficytami funkcji wzrokowej rozumieją znaczenie cyfry i litery jako symbolu, jednak nie potrafią prawidłowo posługiwać się nimi jako znakami graficznym. Uczniowie z poważnymi zaburzeniami kierunkowymi mylą litery, które mają swój lustrzany odpowiednik, np. d-b. Mają też poważne problemy z rozróżnianiem wszelkich kształtów – im kształty do siebie bardziej zbliżone, tym różnicowanie ich staje się trudniejsze, np. e-ę, l-t itp. W związku z tym, że nie potrafią różnicować pojedynczych liter, dzieci te jeszcze gorzej radzą sobie ze złożonymi układami, dlatego metoda wyrazowa nie stanowi dla nich żadnego ułatwienia w nauce czytania. Poziom rozwoju funkcji wzrokowych ma ogromne znaczenie dla zapamiętywania i odwzorowywania liter na podstawie modelu z pamięci, zatem takie dzieci nie tylko nie mogą w przewidzianym czasie nauczyć się czytać, ale nie mogą również poprawnie pisać.

Jakie błędy w pisaniu najczęściej popełniają dzieci z zaburzeniami funkcji wzrokowych? Opuszczają drobne elementy graficzne i znaki interpunkcyjne, nie potrafią rozplanować graficznie wyrazów w stosunku do stronicy zeszytu, nie potrafią zmieścić się w liniach ani przewidzieć, ile zajmie miejsca dany rysunek czy wyraz. Zeszyty takich dzieci robią wrażenie niestarannych, chociaż uczniowie wkładają w nie wiele wysiłku. Popełniają wiele błędów ortograficznych, a w późniejszych latach edukacji natrafiają na duże trudności w nauce geografii – nie orientują się w stronach świata, nie rozumieją teoretycznych zasad budowy mapy i nie potrafią ujmować wzrokowo relacji przestrzennych. Trudność sprawia także geometria – gorzej zapamiętuje się obrazy wzrokowe figur geometrycznych i myli się kąty rozwarte z ostrymi. Uczniowie z zaburzonymi funkcjami wzrokowymi mają problemy z automatyzacją procesu czytania. Obniżony poziom analizy i syntezy wzrokowej skutkuje wolnym czytaniem, czytanie staje się bardziej męczące, a wysiłek podczas czytania odbija się niekorzystnie na rozumieniu treści. Zaburzenia percepcji wzrokowej nie stanowią jedynej przyczyny początkowych trudności dziecka w nauce szkolnej i nie ograniczają się tylko do nauki czytania i pisania, ale mają daleko szersze konsekwencje dla nauki szkolnej. Odbija się to ujemnie na wynikach nauczania wielu różnych przedmiotów w zależności od tego, w jakim stopniu ich opanowanie angażuje analizę i syntezę wzrokową w sposób niepozwalający jej zastąpić innymi procesami poznawczymi.

3. Zaburzenia funkcji słuchowej

Zaburzenia funkcji słuchowej katalizują rozwój zaburzeń mowy u dzieci. Uczniowie mogą mieć problem głównie z przedmiotami opisowymi, jak język polski. Trudności dotyczą też czytania i pisania ze słuchu. Dzieci popełniają wiele błędów w wypracowaniach, nie potrafią się poprawnie wysłowić, nieudolnie formułują swoje odpowiedzi. Niewyrównane w odpowiednim czasie opóźniania rozwoju mowy mogą niekorzystnie odbić się na rozwoju słowno-pojęciowym myślenia dziecka, który przejawia się w trudnościach rozumowania, wnioskowania i uogólniania na materiale werbalnym. Trudności w szkole są tym większe, im bardziej werbalny stosuje się system nauczania. Dzieci z zaburzeniami funkcji słuchowej nie potrafią zestawić dźwięków w cały wyraz. Nowe słowa próbują odgadywać na podstawie zapamiętanych obrazów graficznych wyrazów dawniej poznanych o zbliżonych układach liter. Poza tym, pojawiają się problemy z prawidłowym zmiękczaniem, różnicowaniem pisowni „j” i „i”, odróżnieniem samogłosek nosowych od zespołów dźwiękowych, np. „on”, „om”. Dzieci nieprawidłowo wyodrębniają poszczególne wyrazy ze zdania, łączą w jedną całość przyimki z rzeczownikami (np. nastole), opuszczają końcówki i wyrazy (przebieg zamiast przebiegł), zamieniają głoski dźwięczne na bezdźwięczne itp. Mają problem z nauką języków obcych, wolniej uczą się tabliczki mnożenia i wierszy ze względu na kiepską pamięć słuchową, a w przypadku zaburzeń analizy fonematycznej mogą nawet przejawiać trudności ze śpiewem.

4. Zaburzenia funkcji ruchowej

Zaburzenia ruchowe mają istotny wpływ na całokształt psychiki dziecka, ponieważ nie ma ono możliwości korzystania z doświadczeń nabytych w okresie prawidłowego funkcjonowania. Co może wskazywać na opóźnienia w rozwoju ruchowym? Nadmiernie zaznaczone i zbyt długo utrzymujące się współruchy, czyli ruchy „dodatkowe”, towarzyszące ruchom docelowym, obniżenie precyzji i szybkości ruchów celowych, wadliwa regulacja napięcia mięśniowego itp. Wskutek zaburzeń funkcji motorycznych pojawia się wiele konsekwencji dla nauki szkolnej. Dziecko ma wiele kłopotów z wykonywaniem ćwiczeń gimnastycznych na lekcji wychowania fizycznego. Zaburzona koordynacja statyczna sprawia, że uczeń nie potrafi ustać na jednej nodze bez podpierania się, natomiast zaburzenia koordynacji dynamicznej powodują, że dziecko nie potrafi w biegu rzucić piłką albo klasnąć w dłonie podczas podskoków.

Dziecko może unikać wszelkich zabaw ruchowych, co ma negatywny wpływ na przystosowanie się do środowiska szkolnego. Obniżona sprawność manualna wpływa na zbyt wolne tempo wykonywania czynności. Zbyt mała precyzja dłoni i palców znajduje odzwierciedlenie w kształcie pisma, nieumiejętności rysowania kółek i kresek, nierównomiernym nacisku ołówka na kartkę, brakach wiązania ze sobą liter. Dzieci z zaburzoną melodią kinetyczną nie potrafią łączyć ze sobą dwóch figur. Zaburzeniu ulega także automatyzacja procesu pisania, co przekłada się na wiele komplikacji szkolnych, np. dziecko nie nadąża z tempem narzuconym całej klasie, ma problemy z wykonywaniem poleceń na zajęciach plastycznych i technicznych, nie radzi sobie na lekcjach geometrii i geografii. Tak naprawdę zaburzenia ruchowe (zaburzenia zmysłu dotyku i czucia głębokiego – propriocepcji) mają niekorzystny wpływ także na sferę intelektualną, rozwój emocjonalno-uczuciowy dziecka i jego przystosowanie społeczne.

5. Zaburzenia lateralizacji

Trudności w nauce dotyczą głównie dzieci z lateralizacją osłabioną, tzn. w przypadku których nie obserwuje się przewagi czynnościowej którejś z półkul mózgowych. Dzieci takie mogą być oburęczne – posługują się obiema rękami, ale każda z rąk ma zwykle obniżoną sprawność, co skutkuje spadkiem zdolności manualnych. Ponadto, pojawiają się zaburzenia orientacji przestrzennej i orientacji w schemacie własnego ciała. W przypadku braku różnic w napięciu mięśniowym obydwu stron ciała dziecko nie ma do czego odnieść określeń „prawa-lewa”. Zaburzenia lateralizacji skutkują problemami na lekcjach WF-u, kiedy dziecko nie potrafi naśladować ruchów nauczyciela, myli kierunki itp. Dzieci leworęczne wykazują trudności techniczne wynikające z dostosowania polskiego pisma do czynności prawej ręki (pisze się przecież od strony lewej ku prawej). Dziecko leworęczne zasłania sobie ręką to, co napisało i rozmazuje świeżo napisane litery. Dłoń dziecka szybko się męczy wskutek niewygodnego wygięcia nadgarstka, pismo jest koślawe i niewyraźne. Ponadto, pojawiają się problemy natury emocjonalnej – dziecko dostrzega, że różni się od rówieśników, traci wiarę w swoje możliwości i zniechęca się do nauki. Dzieci z lateralizacją skrzyżowaną jednorodną lub niejednorodną (dziecko praworęczne, ale np. lewooczne i lewonożne) wykazują także zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej, problemy z nauką pisma, np. opuszczanie sylab w słowie, zmiana kolejności liter, błędy inwersji przy odwzorowywaniu liczb z tablicy (57 zamiast 75), pisanie pismem lustrzanym – głównie u dzieci silnie lewostronnych.

Nie tylko powyższe zaburzenia determinują problemy w nauce. Czasem nie tyle istotna jest jakość samych zmysłów, co niezdolność ich wzajemnego współpracowania ze sobą. Trudności szkolne wynikają też z problemów emocjonalnych, które powstają na tle konfliktów w domu czy całościowych zaburzeń rozwojowych, których nie zdiagnozowano w odpowiednim momencie. Kiedy nie jest się pewnym, czy dziecko nabyło dojrzałość szkolną, lepiej udać się do poradni pedagogiczno-psychologicznej i odroczyć obowiązek edukacji, niż narażać dziecko na kolejne frustracje wskutek kumulujących się porażek i niepowodzeń w szkole.