Wspomaganie w rozwoju
Wspomaganie w rozwoju ucznia sięga swoimi korzeniami psychologii humanistycznej w ujęciu Carla Rogersa, według którego każda jednostka jest wolna, dobra, odpowiedzialna za swoje postępowanie, dążąca do samorealizacji i zdolna dokonywać najlepszych dla siebie wyborów. Takie podejście do człowieka implikuje konieczność modyfikacji dyrektywnego kształcenia i wychowania, bazującego na transmisji wiadomości. Istnieje potrzeba edukacji progresywnej, rozwijającej potencjał każdego ucznia i pokładającej wiarę w zdolność uczniów do samokształcenia.
1. Samokształcenie czy antypedagogika?
Psychologia humanistyczna kładzie nacisk na szacunek dla wolności wyboru i wiarę w zdolność do samorealizacji jednostki. Wspomaganie w rozwoju ucznia dzieli odpowiedzialność za skutki kształcenia między nauczyciela i ucznia. Wychowawca czy edukator nie jest postrzegany jako jedyne i nieomylne źródło wiadomości.
We współczesnym świecie wzrasta znaczenie umiejętności poszukiwania informacji niż posiadanie czysto teoretycznej wiedzy książkowej. Niektórzy specjaliści łączą koncepcję wspomagania ucznia w rozwoju z antypedagogiką, która neguje prawo sterowania życiem ucznia przez nauczycieli. Antypedagogika przyznaje wolność dziecku do decydowania o własnych losach edukacyjnych i przypisuje nauczycielowi jedynie rolę przewodnika czy towarzysza w rozwoju malca.
Antypedagogika wychodzi z założenia, że dziecko lepiej wie, co dla niego jest dobre, a w swojej skrajnej formie postuluje nawet zniesienie instytucji szkoły, która upośledza naturalny i harmonijny rytm rozwoju uczniów.
Sceptycy poglądów antypedagogicznych twierdzą, że dziecko nie może być pozostawione same sobie, a prawidłowy rozwój możliwy jest tylko poprzez stworzenie uczniom optymalnych warunków, które w dużej mierze odwołują się do wpływów wychowawczych autorytetów. Inni łączą teorie wspierania ucznia w rozwoju z pajdocentryzmem, który przyznaje centralną pozycję w procesie edukacji dziecku. Podejście pajdocentryczne akcentuje doskonałość wrodzonych zadatków maluchów i zdolność do samodzielnego rozwoju dzieci, redukując funkcje nauczyciela i systemu oświaty.
2. Uczeń jako samoedukator
Proces uczenia się i wychowania tak naprawdę nie przebiega jedynie w murach szkolnych, ale trwa całe życie, od narodzin do śmierci. Tradycyjne rozumienie edukacji prowadzi do wyraźnego podziału między nauczanymi, a uczącymi, co skutkuje często zahamowaniem samodzielności myślenia u dzieci i wzmocnieniem postaw odtwórczych.
Nauczyciel dąży do uzyskania z góry określonego wzorca doskonałości, ignorując osobiste możliwości i ograniczenia maluchów, a przecież nie każde dziecko uczy się w takim samym tempie. Dlatego przeciwwagą dla tradycyjnej szkoły może być system kształcenia zaproponowany, np. przez Marię Montessori. Tradycyjne kształcenie okazuje się mało efektywne i nieprzystające do wymagań współczesnego świata. Wzrasta znaczenie podmiotowego traktowania ucznia w procesie kształcenia, czerpiące z humanistycznego podejścia do człowieka według Carla Rogersa.
Czym różni się autorytarny model edukacji od liberalnego?
| MODEL WYCHOWANIA I KSZTAŁCENIA | ADAPTACYJNY (konserwatywny, autorytarny) | PROGRESYWNY (antyautorytarny, liberalny) |
|---|---|---|
| Główny cel wychowania | dostosowanie się wychowanków do wymagań społeczeństwa; konieczność akceptacji norm i zakazów pełnionych ról społecznych; | indywidualny rozwój i osiągnięcie przez ucznia autonomii; samorealizacja uczniów; |
| Główne zadania nauczyciela | przygotowanie dzieci do pełnienia różnych ról w społeczeństwie według narzuconych scenariuszy; kierowanie rozwojem według pożądanych wzorców; narzucanie pomocy; | wspieranie swobodnego, osobistego rozwoju ucznia; przygotowanie go do zmieniania rzeczywistości; oferowanie pomocy i dostarczanie jej w zakresie i na zasadach wychowanka; |
| Zaangażowanie ucznia w procesie edukacyjnym | poddawanie się uczniów zabiegom i oddziaływaniom wychowawczym; | podejmowanie aktywności samokształceniowej i samowychowawczej wraz z wiekiem w coraz większym stopniu; |
| Spostrzeganie wychowanka | przez pryzmat schematów poznawczych nauczyciela i roli ucznia; | jako indywidualną, holistycznie ujmowaną osobę; |
| Zaufanie do wychowanka | brak zaufania do kompetencji samoregulacyjnych ucznia; | zaufanie do kompetencji i poczucia odpowiedzialności ucznia; |
| Sposób traktowania wychowanka | przedmiotowy, dyrektywny; | podmiotowy, niedyrektywny; |
3. Różnice między nauczaniem transmisyjnym a interpretacyjnym
Według potocznego myślenia, nauczyciel i szkoła ma wyposażyć ucznia w niezbędną wiedzę, umiejętności i wartości, a do tego wychować na porządnego człowieka, który będzie w przyszłości służyć społeczeństwu. Nietrudno wobec takich postulatów o bunt ze strony uczniów i marginalizację znaczenia szkoły w życiu dzieci.
We wspomaganie dziecka w rozwoju muszą być zaangażowani i rodzice, i nauczyciele, i rówieśnicy, i sam maluch. Zasadnicze znaczenie odgrywa natomiast świadomość, odpowiedzialność, wolność, samodzielność, samowystarczalność i dążenie do przeżywania satysfakcjonującego życia.
W tabeli przedstawiono różnice między transmisyjnym (tradycyjnym) modelem nauczania, a modelem interpretacyjnym, bliskim rozumieniu wspomagania ucznia w rozwoju.
| MODEL NAUCZANIA | TRANSMISYJNY | INTERPRETACYJNY |
|---|---|---|
| Postawa nauczyciela wobec wiedzy | specjalizacja przedmiotowa; traktowanie wiedzy jako zbioru faktów do zapamiętania; bierność poznawcza; dążenie do „jedynie słusznych” rozwiązań i interpretacji; | interdyscyplinarność nauczania; traktowanie wiedzy jako środka do rozumienia świata; ciekawość poznawcza; tolerancja na złożoność; |
| Stosunek do świata | fragmentaryczność; ograniczanie; | wieloaspektowość; otwartość na zmiany; |
| Cel uczenia się | przyswojenie treści programowych; | samodzielne dojście do wiedzy; |
| Cel nauczania | nastawienie na efekt końcowy; przygotowanie do egzaminów; | nastawienie na sam proces uczenia się; rozwijanie kompetencji uczniów; |
| Styl nauczania | dyrektywny; | niedyrektywny; |
| Preferowane metody nauczania | podające – wykład, podręcznik; | aktywizujące i problemowe – projekty, Internet, własne doświadczenia; |
| Preferowane typy dyskursu | rozmowa kierowana; | dialog i dyskusja; |
| Rodzaj motywacji | motywacja zewnętrzna, np. system kar i nagród, oceny; | motywacja wewnętrzna, np. wzbudzanie zainteresowań; |
| Odpowiedzialność za proces kształcenia | nauczyciel; | nauczyciel i uczniowie; |
| Relacje nauczyciel-uczniowie | asymetryczne; dominuje pozycja nauczyciela; | partnerskie; oparte na współpracy i negocjacjach; |
Aby wspomaganie w rozwoju było efektywne, wymaga specyficznych cech i właściwości od edukatora, np. empatii, ciepła, opiekuńczości, zrozumienia, autentyzmu, otwartości, szacunku i postawy bezwarunkowej akceptacji indywidualności dziecka. Zadaniem nauczyciela we wspomaganiu ucznia w rozwoju jest przede wszystkim wspieranie wysiłków dziecka w urzeczywistnianiu jego potencjału.
Nauczyciel ma zachęcać dzieci do samodzielnego podejmowania działań z poczuciem pełnej odpowiedzialności za ich wynik, wzmacniać zdolność inteligentnego wyboru i kierowania swoim zachowaniem, stymulować do pracy dla własnej satysfakcji, a nie zyskania aprobaty otoczenia, rozwijać zdolności współpracy w grupie i umiejętność krytycznej analizy. Szkoła ma akceptować cele i potrzeby uczniów oraz uznawać ich wartości i uczucia. Ponadto należy stworzyć atmosferę aktywizacji i zrozumienia, wolną od gróźb i przymusu.
Czasami wspomaganie w rozwoju utożsamia się z edukacją obywatelską albo kształceniem otwartym lub prozdrowotnym. Niestety progresywny model nauczania spotkał się z wieloma głosami krytyki.
Zwracano głównie uwagę na brak precyzyjnych celów edukacji i podkreślano, że określenie „wszechstronny rozwój osoby” jest mało konkretne. Zarzucano brak widocznych efektów kształcenia, złe pojmowanie kształcenia niedyrektywnego, propagowanie, tzw. miękkiej pedagogiki, brak adekwatnych sposobów oceniania i chaos organizacyjny.
Bez względu jednak na niedostatki koncepcji wspomagania dziecka w rozwoju, wydaje się, że kooperacja na linii uczeń-nauczyciel sprzyja kształtowaniu się wysokiego poczucia własnej wartości u wychowanków i przekonania o swojej kompetencji. Zasadne zatem jest, by dążyć do ewolucji indywidualnego podejścia do dziecka i wzmacniać profesjonalizm osób podejmujących się kształcenia wedle założeń wsparcia maluchów w rozwoju, z poszanowaniem dla ich osobowości, preferencji, kreatywności i wyborów.