Wspomaganie w rozwoju

Wspomaganie w rozwoju ucznia sięga swoimi korzeniami psychologii humanistycznej w ujęciu Carla Rogersa, według którego każda jednostka jest wolna, dobra, odpowiedzialna za swoje postępowanie, dążąca do samorealizacji i zdolna dokonywać najlepszych dla siebie wyborów. Takie podejście do człowieka implikuje konieczność modyfikacji dyrektywnego kształcenia i wychowania, bazującego na transmisji wiadomości. Istnieje potrzeba edukacji progresywnej, rozwijającej potencjał każdego ucznia i pokładającej wiarę w zdolność uczniów do samokształcenia.

1. Samokształcenie czy antypedagogika?

Psychologia humanistyczna kładzie nacisk na szacunek dla wolności wyboru i wiarę w zdolność do samorealizacji jednostki. Wspomaganie w rozwoju ucznia dzieli odpowiedzialność za skutki kształcenia między nauczyciela i ucznia. Wychowawca czy edukator nie jest postrzegany jako jedyne i nieomylne źródło wiadomości.

Zobacz film: "Jak możesz pomóc maluchowi odnaleźć się w nowym środowisku?"

We współczesnym świecie wzrasta znaczenie umiejętności poszukiwania informacji niż posiadanie czysto teoretycznej wiedzy książkowej. Niektórzy specjaliści łączą koncepcję wspomagania ucznia w rozwoju z antypedagogiką, która neguje prawo sterowania życiem ucznia przez nauczycieli. Antypedagogika przyznaje wolność dziecku do decydowania o własnych losach edukacyjnych i przypisuje nauczycielowi jedynie rolę przewodnika czy towarzysza w rozwoju malca.

Antypedagogika wychodzi z założenia, że dziecko lepiej wie, co dla niego jest dobre, a w swojej skrajnej formie postuluje nawet zniesienie instytucji szkoły, która upośledza naturalny i harmonijny rytm rozwoju uczniów.

Sceptycy poglądów antypedagogicznych twierdzą, że dziecko nie może być pozostawione same sobie, a prawidłowy rozwój możliwy jest tylko poprzez stworzenie uczniom optymalnych warunków, które w dużej mierze odwołują się do wpływów wychowawczych autorytetów. Inni łączą teorie wspierania ucznia w rozwoju z pajdocentryzmem, który przyznaje centralną pozycję w procesie edukacji dziecku. Podejście pajdocentryczne akcentuje doskonałość wrodzonych zadatków maluchów i zdolność do samodzielnego rozwoju dzieci, redukując funkcje nauczyciela i systemu oświaty.

2. Uczeń jako samoedukator

Proces uczenia się i wychowania tak naprawdę nie przebiega jedynie w murach szkolnych, ale trwa całe życie, od narodzin do śmierci. Tradycyjne rozumienie edukacji prowadzi do wyraźnego podziału między nauczanymi, a uczącymi, co skutkuje często zahamowaniem samodzielności myślenia u dzieci i wzmocnieniem postaw odtwórczych.

Nauczyciel dąży do uzyskania z góry określonego wzorca doskonałości, ignorując osobiste możliwości i ograniczenia maluchów, a przecież nie każde dziecko uczy się w takim samym tempie. Dlatego przeciwwagą dla tradycyjnej szkoły może być system kształcenia zaproponowany, np. przez Marię Montessori. Tradycyjne kształcenie okazuje się mało efektywne i nieprzystające do wymagań współczesnego świata. Wzrasta znaczenie podmiotowego traktowania ucznia w procesie kształcenia, czerpiące z humanistycznego podejścia do człowieka według Carla Rogersa.

Czym różni się autorytarny model edukacji od liberalnego?

MODEL WYCHOWANIA I KSZTAŁCENIA	ADAPTACYJNY (konserwatywny, autorytarny)	PROGRESYWNY (antyautorytarny, liberalny)
Główny cel wychowania	dostosowanie się wychowanków do wymagań społeczeństwa; konieczność akceptacji norm i zakazów pełnionych ról społecznych;	indywidualny rozwój i osiągnięcie przez ucznia autonomii; samorealizacja uczniów;
Główne zadania nauczyciela	przygotowanie dzieci do pełnienia różnych ról w społeczeństwie według narzuconych scenariuszy; kierowanie rozwojem według pożądanych wzorców; narzucanie pomocy;	wspieranie swobodnego, osobistego rozwoju ucznia; przygotowanie go do zmieniania rzeczywistości; oferowanie pomocy i dostarczanie jej w zakresie i na zasadach wychowanka;
Zaangażowanie ucznia w procesie edukacyjnym	poddawanie się uczniów zabiegom i oddziaływaniom wychowawczym;	podejmowanie aktywności samokształceniowej i samowychowawczej wraz z wiekiem w coraz większym stopniu;
Spostrzeganie wychowanka	przez pryzmat schematów poznawczych nauczyciela i roli ucznia;	jako indywidualną, holistycznie ujmowaną osobę;
Zaufanie do wychowanka	brak zaufania do kompetencji samoregulacyjnych ucznia;	zaufanie do kompetencji i poczucia odpowiedzialności ucznia;
Sposób traktowania wychowanka	przedmiotowy, dyrektywny;	podmiotowy, niedyrektywny;

3. Różnice między nauczaniem transmisyjnym a interpretacyjnym

Według potocznego myślenia, nauczyciel i szkoła ma wyposażyć ucznia w niezbędną wiedzę, umiejętności i wartości, a do tego wychować na porządnego człowieka, który będzie w przyszłości służyć społeczeństwu. Nietrudno wobec takich postulatów o bunt ze strony uczniów i marginalizację znaczenia szkoły w życiu dzieci.

We wspomaganie dziecka w rozwoju muszą być zaangażowani i rodzice, i nauczyciele, i rówieśnicy, i sam maluch. Zasadnicze znaczenie odgrywa natomiast świadomość, odpowiedzialność, wolność, samodzielność, samowystarczalność i dążenie do przeżywania satysfakcjonującego życia.

W tabeli przedstawiono różnice między transmisyjnym (tradycyjnym) modelem nauczania, a modelem interpretacyjnym, bliskim rozumieniu wspomagania ucznia w rozwoju.

MODEL NAUCZANIA	TRANSMISYJNY	INTERPRETACYJNY
Postawa nauczyciela wobec wiedzy	specjalizacja przedmiotowa; traktowanie wiedzy jako zbioru faktów do zapamiętania; bierność poznawcza; dążenie do „jedynie słusznych” rozwiązań i interpretacji;	interdyscyplinarność nauczania; traktowanie wiedzy jako środka do rozumienia świata; ciekawość poznawcza; tolerancja na złożoność;
Stosunek do świata	fragmentaryczność; ograniczanie;	wieloaspektowość; otwartość na zmiany;
Cel uczenia się	przyswojenie treści programowych;	samodzielne dojście do wiedzy;
Cel nauczania	nastawienie na efekt końcowy; przygotowanie do egzaminów;	nastawienie na sam proces uczenia się; rozwijanie kompetencji uczniów;
Styl nauczania	dyrektywny;	niedyrektywny;
Preferowane metody nauczania	podające – wykład, podręcznik;	aktywizujące i problemowe – projekty, Internet, własne doświadczenia;
Preferowane typy dyskursu	rozmowa kierowana;	dialog i dyskusja;
Rodzaj motywacji	motywacja zewnętrzna, np. system kar i nagród, oceny;	motywacja wewnętrzna, np. wzbudzanie zainteresowań;
Odpowiedzialność za proces kształcenia	nauczyciel;	nauczyciel i uczniowie;
Relacje nauczyciel-uczniowie	asymetryczne; dominuje pozycja nauczyciela;	partnerskie; oparte na współpracy i negocjacjach;

Aby wspomaganie w rozwoju było efektywne, wymaga specyficznych cech i właściwości od edukatora, np. empatii, ciepła, opiekuńczości, zrozumienia, autentyzmu, otwartości, szacunku i postawy bezwarunkowej akceptacji indywidualności dziecka. Zadaniem nauczyciela we wspomaganiu ucznia w rozwoju jest przede wszystkim wspieranie wysiłków dziecka w urzeczywistnianiu jego potencjału.

Nauczyciel ma zachęcać dzieci do samodzielnego podejmowania działań z poczuciem pełnej odpowiedzialności za ich wynik, wzmacniać zdolność inteligentnego wyboru i kierowania swoim zachowaniem, stymulować do pracy dla własnej satysfakcji, a nie zyskania aprobaty otoczenia, rozwijać zdolności współpracy w grupie i umiejętność krytycznej analizy. Szkoła ma akceptować cele i potrzeby uczniów oraz uznawać ich wartości i uczucia. Ponadto należy stworzyć atmosferę aktywizacji i zrozumienia, wolną od gróźb i przymusu.

Czasami wspomaganie w rozwoju utożsamia się z edukacją obywatelską albo kształceniem otwartym lub prozdrowotnym. Niestety progresywny model nauczania spotkał się z wieloma głosami krytyki.

Zwracano głównie uwagę na brak precyzyjnych celów edukacji i podkreślano, że określenie „wszechstronny rozwój osoby” jest mało konkretne. Zarzucano brak widocznych efektów kształcenia, złe pojmowanie kształcenia niedyrektywnego, propagowanie, tzw. miękkiej pedagogiki, brak adekwatnych sposobów oceniania i chaos organizacyjny.

Bez względu jednak na niedostatki koncepcji wspomagania dziecka w rozwoju, wydaje się, że kooperacja na linii uczeń-nauczyciel sprzyja kształtowaniu się wysokiego poczucia własnej wartości u wychowanków i przekonania o swojej kompetencji. Zasadne zatem jest, by dążyć do ewolucji indywidualnego podejścia do dziecka i wzmacniać profesjonalizm osób podejmujących się kształcenia wedle założeń wsparcia maluchów w rozwoju, z poszanowaniem dla ich osobowości, preferencji, kreatywności i wyborów.