Rozwój intelektualny i emocjonalny ucznia
Rozwój intelektualny i emocjonalny ucznia wzajemnie się przenikają. Poczucie kompetencji i sukcesy szkolne wpływają na kształtowanie się wysokiej samooceny i pewności siebie u dziecka, natomiast nieradzenie sobie z zadaniami czy pracą domową może prowadzić do poczucia nieadekwatności wobec oczekiwań otoczenia. Możliwość sprostania zadaniom szkoły wymaga dojrzałości wyższych funkcji korowych, która zapewnia nie tylko odpowiedni dla wieku rozwój intelektualny czy emocjonalno-społeczny, ale też dostateczną koordynację ruchową, wzrost uwagi dowolnej i zwiększenie zdolności koncentrowania się na obiekcie zainteresowania.
1. Rozwój procesów poznawczych
W późnym dzieciństwie następuje przejście na wyższy, operacyjny poziom myślenia. Dziecko potrafi kierować się zasadami przyjętymi przez klasę, której jest członkiem. Tworzy się zróżnicowany, ale względnie uporządkowany obraz własnej osoby. Aktywność poznawcza dziecka staje się dowolna, selektywna i systematyczna. Podstawowe znaczenie dla rozwoju procesów poznawczych ucznia ma uwaga. Dziecko staje się zdolne do skupienia się na przedmiocie percepcji czy treści zadania, dzięki czemu możliwe jest przyswajanie nowych informacji, przetwarzanie ich i zapamiętywanie. Do 5. roku życia uwaga dziecka ma charakter mimowolny, czyli dziecko koncentruje się głównie na bodźcach atrakcyjnych, wyrazistych i intensywnych.
Między 5. a 7. rokiem życia uwaga szkrabów zaczyna być kontrolowana przez wewnętrzne reguły poznawcze, np. strategie selektywnego przeszukiwania. Postęp w zakresie uwagi u dzieci wynika głównie z dojrzewania centralnego układu nerwowego oraz uczenia się, jak być uważnym w sytuacjach tego wymagających. Uczniowie są zdolni do hamowania działań impulsywnych i kontrolowania własnych emocji. W miarę dojrzewania stają się coraz bardziej systematyczni, bardziej elastyczni i coraz mniej egocentryczni w swoim funkcjonowaniu poznawczym. Uwaga zaczyna przybierać charakter kognitywny, czyli zależy od struktury czynności poznawczych. Oczywiście, dzieci będą się różniły między sobą stopniem koncentracji uwagi i umiejętnością skupienia uwagi dowolnej, na co wpływ ma m.in. temperament.
Zarysowują się też różnice indywidualne w zakresie podzielności i przerzutności uwagi. W okresie późnego dzieciństwa następuje też dalszy rozwój pamięci. Pamięć, do tej pory raczej mechaniczna, zaczyna się przekształcać w pamięć w coraz większym stopniu logiczną. Dzieci zaczynają stosować różne zabiegi ułatwiające przyswajanie i zapamiętywanie materiału, czyli tzw. strategie pamięciowe. Coraz rzadziej uczą się „na pamięć”, wykazując raczej skłonność do porządkowania i kategoryzowania informacji, organizacji percepcyjnej, samodzielnej analizy treści, modyfikacji i przekształceń materiału nauczania. Na początku nauki szkolnej dzieci głównie polegają na metodach niewerbalnych (poglądowych), jak dotykanie, przyglądanie się. Wraz z wiekiem pojawiają się inne strategie nauczania, jak: powtarzanie, wyliczanie, semantyczne organizowanie, elaboracja, tworzenia wskazówek, kategoryzacja hierarchiczna.
Pod wpływem doświadczeń w uczniu się zaznacza się refleksja dziecka nad własnymi procesami poznawczymi, między innymi rozwija się metapamięć, czyli wiedza o własnej pamięci. Zdolność do stosowania coraz lepszych strategii zapamiętywania wiąże się ze zmianami w zakresie myślenia. Późne dzieciństwo to okres, w którym następuje przejście od stadium myślenia przedoperacyjnego do stadium operacji konkretnych. Oznacza to, że dziecko osiąga w tym czasie szereg zdolności związanych z nabywaniem i przetwarzaniem informacji o świecie i o sobie na poziomie konkretu, np. dzięki wytworzeniu się pojęcia stałości liczby, długości, wagi i objętości możliwe stają się operacje na pojęciach matematycznych czy fizycznych oraz pojęciach społecznych. Dużym osiągnięciem umysłowym ucznia jest pojawianie się myślenia logicznego.
Myślenie logiczne pozwala na przeprowadzenie wnioskowania o charakterze przyczyno-skutkowym. Dzięki temu dziecko jest w stanie trafnie wyjaśniać wiele zjawisk oraz przewidywać teoretyczne następstwo zdarzeń. Pozwala mu to na rozwiązywanie różnych problemów natury umysłowej i praktycznej. Doskonalą się też zdolności do wewnętrznego odwracania czynności lub wyobrażonego stanu rzeczy oraz zdolność do decentracji – umiejętności integrowania różnych punktów widzenia. Uczeń umie także tworzyć sekwencje oraz serie, czyli porządkuje obiekty w rosnące lub malejące szeregi ze względu na określone kryterium (wysokość, ciężar, liczebność elementów, itp.). Dziecko w wieku szkolnym coraz lepiej rozumie relacje zachodzące między częściami całości czy między całościami. Późne dzieciństwo to moment rozwoju zdolności do dokonywania różnych klasyfikacji, tworzenia klas kategorii pojęciowych oraz rozwoju pól semantycznych. Doskonalą się umiejętności związane z używaniem pojęć abstrakcyjnych. Pod koniec wczesnego okresu szkolnego dziecko potrafi tworzyć klasyfikacje hierarchiczne i wielowymiarowe sieci relacji między pojęciami.
2. Rozwój emocjonalno-społeczny ucznia
Nowe, związane ze szkołą, okoliczności funkcjonowania dziecka stwarzają okazję do poznawania i oceniania siebie, a także do utrwalania przekonań na swój temat. Dziecko rozwija również oczekiwania dotyczące efektów i wartości swojego działania oraz ich społecznej oceny. Doznawanie sukcesów w sferze zadaniowej i społecznej prowadzi do rozwoju poczucia kompetencji oraz do przekonania o skuteczności swoich działań w przyszłości. Brak sukcesów oraz otrzymywanie negatywnych ocen społecznych powoduje zwątpienie w swoje możliwości i niechęć do podejmowania kolejnych wysiłków z obawy przed porażką, pojawiają się niepowodzenia szkolne. Może się wykształcić tzw. wyuczona bezradność.
U dziecka, które wchodzi w wiek szkolny, zaczyna się rozwijać świadomość działania. Dzięki zabawie, nauce i obowiązkom domowym po szkole maluch ma szansę odbyć trening sprawności i kompetencji, uczy się dyscypliny, buduje samoocenę, stymuluje zainteresowania i zdolności, rozwija wyobraźnię, wyraża własne emocje, ćwiczy wewnątrzsterowność. Dziecko w wieku szkolnym poszerza zakres swojej autonomii i samodzielności. Uczy się stopniowo łączyć wiedzę o sobie z różnych punktów widzenia – z perspektywy sprawcy, obserwatora i uczestnika zdarzeń, wiedząc, że stale jest tą samą osobą. Uczeń nabywa umiejętności panowania nad swoją impulsywnością oraz kierowania się podczas wyborów wymogami sytuacyjnymi i tymi zawartymi w normach moralnych.
W okresie późnego dzieciństwa dzieci są coraz bardziej świadome swoich stanów emocjonalnych i ich wpływu na zachowanie. Doskonali się samokontrola. Szkraby umieją dostosować ekspresje emocjonalne do wymagań społecznych. Kształtuje się umiejętność wyrażania emocji, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych. W wieku 11-12 lat dziecko potrafi skutecznie ukrywać swoje przeżycia przed otoczeniem. Wzrasta zdolność do rozumienia uczuć złożonych i ambiwalentnych. U niektórych uczniów może pojawić się lęk społeczny, szczególnie w związku z ekspozycją społeczną, np. koniecznością odpowiadania na środku klasy. Oprócz tego, komunikaty społeczne wpływają na budowanie obrazu samego siebie i rozwój struktury „Ja”