Kontakty z rówieśnikami
Kontakty z rówieśnikami stanowią bardzo istotny aspekt rozwoju społecznego dzieci. Grupa rówieśnicza jest naturalną płaszczyzną uczenia się ról społecznych i odbywania treningu interpersonalnego. Już niemowlęta wykazują potrzebę obcowania z ludźmi, reagują płaczem na nieobecność rodzica. W miarę dorastania dziecka zakres jego kontaktów rozszerza się – już nie tylko interakcje ograniczają się do rodziców, rodzeństwa, dziadków i dalszej rodziny, ale ważne miejsce zajmują koledzy i koleżanki z przedszkola albo szkoły. Potrzeba kontaktu z rówieśnikami uwypukla się wyraźnie w młodszym wieku szkolnym.
1. Socjalizacja przez zabawę
Ważne miejsce w rozwoju społecznym ucznia zajmuje integrowanie się z grupą rówieśniczą. W wieku przedszkolnym dobrą szkołą społecznego uczenia się staje się przede wszystkim zabawa. Szczególnie ważne są zabawy w role, które pozwalają odkrywać reguły związane z daną postacią, np. mamy, policjanta, złodzieja, kierowcy itp. W zabawie dziecko nie działa zgodnie z narzuconymi z zewnątrz zasadami, ale samo je ustanawia i porządkuje swoje działania. Ewolucja zabawy to ewolucja stosunku dziecka do reguł – od zabaw w jawnych sytuacjach pozorowanych z ukrytymi regułami, których dziecko sobie nie uświadamia (np. zabawa w dentystę), do zabaw w utajonych sytuacjach pozorowanych z jawnymi regułami, które dziecko przyjmuje świadomie (np. gra w szachy).
Dzieci poznają poprzez zabawę różne role społeczne, rodzinne i zawodowe. Dziecko eksploruje też własną tożsamość płciową – dziewczynki zwykle odgrywają role kobiece, a chłopcy męskie. Aktywność zabawowa stanowi również okazję do nawiązywania nowych kontaktów społecznych z rówieśnikami. Młodsze dzieci bawią się samotnie, nie przejawiając jeszcze aktywności społecznej i pozostając w grupie w roli obserwatora albo naśladując zachowania rówieśnika w zabawie równoległej, nie ingerując w zachowania innych dzieci. Kontakty w przedszkolu mają charakter raczej krótkotrwały i powierzchowny, a maluchy nie określają specjalnych kryteriów doboru towarzyszy do zabaw.
Pod koniec okresu przedszkolnego dzieci zdolne są do zabaw zespołowych, dla których charakterystyczne jest ustalanie wspólnego celu i planu działania. Zabawy tematyczne wymagają od uczestników negocjowania i kompromisu, co przyczynia się do rozwoju współpracy z innymi. Ponadto w zabawie występuje podwójny plan afektywny – dziecko odgrywa przeżycia bohatera, a jednocześnie samo przeżywa odgrywaną rolę. Dzięki temu uczy się ono regulować własne emocje i rozumieć uczucia innych.
2. Relacje z rówieśnikami
Dzieci to na początku głównie towarzysze zabaw. Jednak już w okresie wczesnego dzieciństwa koledzy i koleżanki stanowią główny punkt odniesienia dla kształtowania własnej tożsamości. Powstają paczki, kliki, bandy, zawiązują się pierwsze przyjaźnie, a w okresie adolescencji – intymne związki z przedstawicielem płci przeciwnej. Między chłopcami, a dziewczętami dochodzi czasami do sprzeczek i awantur, ale owe „walki” mają częściej charakter kokieteryjny i wynikają z ciekawości i fascynacji płcią przeciwną. W młodszych klasach podstawówki dominują przyjaźnie na zasadzie chłopiec-chłopiec, dziewczynka-dziewczynka. Zawiązują się jak gdyby dwa przeciwstawne obozy reprezentowane przez każdą z płci.
W okresie dorastania rodzą się pierwsze fascynacje i tzw. miłość szczenięca. Młodzież czasami silnie identyfikuje się z grupą. Odwołując się do norm grupowych, można zdefiniować siebie samego. Grupa dostarcza ram funkcjonowania, określa miejsce w świecie, daje konkretny status w zespole, pozwala testować rzeczywistość i uczyć się nowych ról społecznych. Rodzice przestają być głównym nośnikiem autorytetu. Młodzież staje się coraz bardziej krytyczna wobec dorosłych, kontestuje zasady życia społecznego, chce stworzyć własne reguły, które podkreślą ich autonomię i dorosłość. Niestety życie w grupie nie wiąże się tylko z możliwością odbycia swoistego treningu interpersonalnego. Niejednokrotnie wśród młodzieży dochodzi do przemocy, agresji i znęcania się nad słabszymi kolegami.
Kult dominacji wyzwala złość. Kumulacja gniewu skutkuje niekontrolowanymi wybuchami agresji i wyżywaniem się na niewinnych rówieśnikach. Udział w grupie rówieśniczej i kontakty z innymi dziećmi wpływają niewątpliwie na rozwój społeczny ucznia. Może kształtować on takie zdolności, jak: empatia, solidarność, tolerancja, współpraca, negocjacje, respektowanie zasad, szacunek do prywatności itp. Czasami jednak grupa może być potencjalnym źródłem niebezpieczeństwa, kiedy namawia do złego, narkotyków, przygodnego seksu, pijaństwa. Rodzice muszą być czujni na wszelkie niepokojące sygnały i rozumnie interweniować, by działania pociech nie przybrały charakteru chuligańskiego czy nawet przestępczego. Systematyczna kontrola i rozsądne monitorowanie relacji własnego dziecka z rówieśnikami pozwala uniknąć błędów wychowawczych i kłopotów szkolnych. Trzeba umieć jednak zachować zdrowy rozsądek między swobodą, a konsekwencją, między ochroną, a autonomią dziecka.