Kształtowanie postaw uczniów

Niektórzy pedagodzy i psychologowie traktują postawy jako integralny element struktury osobowości człowieka. Jak precyzyjnie zdefiniować ten termin? To względnie stałe struktury procesów emocjonalnych, poznawczych i tendencji do zachowań, w których wyraża się ogólny stosunek wobec danego przedmiotu postawy. Każda składa się z trzech komponentów:

• komponent intelektualny – czyli wiedza na temat obiektu postawy,
• komponent emocjonalny – czyli uczucia i przeżycia wobec obiektu postawy,
• komponent działaniowy – czyli zachowanie, jakie się przejawia w stosunku do obiektu postawy.

Istnieje cała masa różnych postaw, np. postawy interpersonalne – wobec innych ludzi, postawy intrapersonalne – wobec siebie samego, postawy rzeczowe – np. wobec wytworów przyrody lub sztuki itp. Każda z nich charakteryzuje się też sześcioma różnymi cechami:

• znak postawy – może być dodatnia (pozytywna), ujemna (negatywna), ambiwalentna (koegzystencja uczuć pozytywnych i negatywnych wobec kogoś/czegoś) albo neutralna (obojętna),
• siła postawy – wyróżnia się silne i słabe,
• zwartość postawy – może być pojedyncza (wyizolowana) albo tworzyć wiązki postaw z innymi poglądami, np. na postawy prospołeczne może się składać empatia, chęć niesienia pomocy bliźnim, zaangażowanie w działalność wolontariatów itp.,
• trwałość postawy – wymienia się trwałe i nietrwałe, które łatwo zmodyfikować,
• złożoność postawy – określa, czy obecne są wszystkie komponenty postawy (emocjonalny, poznawczy, behawioralny), czy tylko niektóre z nich,
• subiektywna ważność postawy – mówi się o postawach centralnych (istotnych, np. „Ja”, „praca”) i peryferyjnych (mniej ważnych).

Mówiąc o postawach, należy odróżnić je od uprzedzeń, poglądów i stereotypów.

• Uprzedzenia – postawy o rozbudowanym negatywnym komponencie emocjonalnym, skromnych i często fałszywych informacjach o obiekcie postawy, które raczej rzadko manifestują się w bezpośrednich zachowaniach.
• Poglądy – przekonania o rozbudowanym elemencie intelektualnym, ale mniej wyrażone są składniki emocjonalny i działaniowy.
• Stereotypy – bardzo silne i trwałe poglądy ujmowane w sposób zbyt wyolbrzymiony lub uproszczony, tzw. skróty myślowe.

Niektórzy rodzice ograniczają percepcję szkoły jedynie do transmisji wiedzy, czyli wyposażania uczniów w niezbędne informacje i umiejętności. Powstaje wówczas pytanie, czy wychowawca ma moralne prawo (obowiązek) kształtować postawy uczniów i ingerować w ich osobowość, sposób życia, wartości i upodobania. Czy kształcąc postawy, nie ogranicza się autonomii uczniów i wolności wyboru? Wątpliwości są zasadne, ale warto pamiętać, że od postaw ludzi zależy jakość życia zbiorowego i indywidualnego. Ogromne znaczenie ma tutaj postawa wobec samego siebie, a więc poczucie własnej wartości, które wpływa na satysfakcję z życia i tendencje samorealizacyjne. Jeżeli człowiek się nie lubi, nie wierzy w osobisty sukces, to nie podejmuje ambitnych działań z obawy przed porażką, co wtórnie przekłada się na utrwalenie braku szacunku do siebie. Kształtowanie postaw uczniów przez szkołę dyktują również wymogi społeczne i interesy ogółu. Coraz bardzie zatrważa wzrost agresji wśród młodzieży albo przestępczość młodocianych, bowiem takie zachowania destabilizują porządek społeczny. Wydaje się zatem koniecznością podjęcie wysiłku przez nauczycieli, by pielęgnować wśród wychowanków takie wartości jak miłość, przyjaźń, tolerancja czy prospołeczność.

Prawidłowość jest taka, że łatwiej wychowawcy (nauczycielowi, rodzicowi) wzmacniać lub kształtować postawy niż je zmieniać. Kiedy jednak trzeba je modyfikować, łatwiej zmienić poglądy słabe niż silne, mniej złożone od bardziej złożonych, mniej trwałe od silnie zinternalizowanych (uwewnętrznionych), postawy peryferyjne od centralnych i mniej zwarte od tych, które tworzą wiązki postaw. Ze względu na rodzaj dokonywanej zmiany w strukturze osobowości ucznia wyróżnia się cele:

• kreatywne – wytworzenie postawy wobec nowego obiektu,
• optymalizujące – wzmacnianie określonej postawy, np. wzrost postawy prospołecznej,
• minimalizujące – zmniejszenie siły postawy, by nie była zbyt radykalna, np. złagodzenie agresji wśród młodzieży,
• korekcyjne – zmiana postawy o 180 stopni, zmiana znaku postawy, np. chęć zmiany agresji w empatię.

Problematyka zmiany i kształtowania postaw u wychowanków jest bardzo złożona ze względu na fakt, iż angażuje różne sfery osobowości – intelekt, emocje, zachowania. Na co wpływać, by dokonać zamierzonej zmiany? Najlepiej na wszystko. Czasami jednak jest to niemożliwe. Podstawowy mechanizm powstania jakiejś postawy to bezpośredni lub pośredni kontakt z obiektem postawy, np. by mieć określony stosunek do Niemców, najlepiej byłoby spotkać się z kilkoma ludźmi tej narodowości. Stereotypy jednak generują się na bazie niesprawdzonych informacji i przesądów. Do innych sposobów kształtowania postaw należą:

• generalizowanie doświadczenia – np. kiedy małe dziecko zostanie pogryzione przez psa, może to rzutować negatywny stosunek do psów w ogóle,
• naśladownictwo i identyfikacja – jedna z metod wychowania; dzieci często naśladują dorosłych lub starszych kolegów i w ten sposób kształtują podobne postawy, co ich „idole”,
• uczenie się przez warunkowanie – postawy powstają na zasadzie pozytywnych i negatywnych wzmocnień; dziecko karane za bicie brata ma szansę ukształtować pozytywny stosunek do ludzi, a nagradzane za przejawy koleżeństwa będzie powtarzało akty pomocy i wsparcia; trzeba pamiętać jednak o proporcjach kar i nagród – częściej nagradzamy, rzadziej karzemy (nie karzemy dwa razy za to samo i nie stosujemy kar cielesnych).

Powyższe mechanizmy zazwyczaj wystarczają, kiedy chcemy ukształtować postawy. Gdy zamierzamy je zmodyfikować, należy wychowanka wprowadzić w dysonans poznawczy lub/i emocjonalny. Co to oznacza? Trzeba u dziecka wywołać sprzeczne myśli na temat obiektu postawy, by pojawiła się konsternacja: „To zaprzecza mojej dotychczasowej wiedzy”. Na początku mogą pojawić się mechanizmy obronne u wychowanka, np. zaprzeczanie czy racjonalizacja. Z czasem jednak może dojść do zmiany postawy. Nauczyciele i rodzice powinni pamiętać, że chcąc zmienić stosunek dzieci do pewnych rzeczy czy zjawisk, mogą oddziaływać na różne komponenty postaw, np. intelektualny – poprzez dostarczanie wiedzy na temat obiektu postawy, emisję filmów edukacyjnych; behawioralny – poprzez zaangażowanie uczniów w dane przedsięwzięcia, np. sprzątanie Ziemi, pomoc niepełnosprawnym; emocjonalny – poprzez wzbudzanie określonych uczuć, np. wstrętu wobec papierosów czy poczucia satysfakcji w przypadku pomocy innym. Trzeba jednak pamiętać, że aby skutecznie wywołać pożądane zmiany u dzieci i młodzieży, należy zacząć od siebie samego. Trzeba świecić przykładem. Nie przekonamy uczniów do tego, że papierosy szkodzą zdrowiu, kiedy sami na przerwie będziemy popalać jednego za drugim. By kształtować dane postawy, trzeba być spójnym w przekazie i wiarygodnym, jeśli chodzi o dobór argumentów.

Źródła

1. Pankowska D., Pedagogika dla nauczycieli w praktyce, Wydawnictwo IMPULS, Lublin 2008, ISBN 978-83-7308-717-0.