Niepowodzenia szkolne
Niepowodzenia szkolne to rozbieżność między możliwościami poznawczymi, emocjonalnymi i społecznymi ucznia, a wymaganiami szkoły. Przyczyny trudności w nauce czy opóźnień w stosunku do postępów, jakie czynią rówieśnicy, mogą wynikać z deficytów umysłowych, ale też problemów emocjonalnych dziecka (np. lękliwości) albo zaniedbań ze strony nauczycieli. Uczniowie wykazujący problemy w nauce, nie osiągają takiego poziomu wiedzy i umiejętności, jakiego się od nich oczekuje i jaki zostaje przewidziany w podstawie programowej. Deficyty w zakresie nauki określa się mianem niepowodzeń dydaktycznych, natomiast niedostatki ucznia w zakresie jego zachowań, postaw i wartości świadczą o niepowodzeniach wychowawczych.
1. Przyczyny problemów z nauką
Dziecko, które przejawia trudności szkolne zazwyczaj w pierwszej fazie wykazuje braki w umiejętnościach i wiadomościach w matematyce i języku ojczystym. By sobie jakoś radzić z wymaganiami nauczycieli i nadążyć za kolegami z klasy, korzysta z niezbyt skutecznych strategii działania, jak spisywanie prac domowych na przerwach, ściąganie, domaganie się podpowiedzi od rówieśników w trakcie klasówek. Deficyty poznawcze pogłębiają się, dziecko coraz częściej otrzymuje oceny niedostateczne aż w końcu nie jest w stanie nadrobić zaległości w nauce i musi pozostać na drugi rok w tej samej klasie. Niektórzy uczniowie w wyniku piętrzących się kłopotów w nauce rezygnują ze szkoły, chodzą na wagary albo całkowicie zarzucają obowiązek szkolny, szczególnie dzieci w wieku dorastania, które przechodzą przez okres buntu i kontestacji rzeczywistości (tej szkolnej również).
Problemy z nauką przekładają się na złe samopoczucie dziecka, jego przekonanie o niesamodzielności i nieskuteczności działań. Taka sytuacja wpływa na powstawanie niskiego poczucia własnej wartości i dewaluację siebie jako osoby. Niepowodzenia na gruncie szkoły spotykają się też z brakiem akceptacji ze strony rówieśników, co dodatkowo stymuluje ucznia do zachowań niepopularnych (agresji, autoagresji, nadpobudliwości, wybuchów gniewu, wszczynania kłótni itp.), co czyni malucha w oczach kolegów podwójnie niegodnym zainteresowania. By móc podjąć odpowiednie kroki profilaktyczne i interwencyjne, należy wcześniej zidentyfikować symptomy trudności uczniów w nauce. Co ma wpływ na niepowodzenia szkolne dzieci? Wymienia się zwykle występujące kompleksowo i wzajemnie się przenikające przyczyny osobowościowe, tkwiące w dziecku, przyczyny środowiskowe i przyczyny pedagogiczne.
| Przyczyny trudności w nauce | Przykłady |
|---|---|
| czynniki indywidualne dziecka | osobowość, temperament, możliwości poznawcze dziecka, poziom rozwoju umysłowego, potrzeby psychiczne dziecka, rodzaj motywacji do nauki, stan zdrowia, stopień rozwoju emocjonalnego, dojrzałość szkolna, potencjał intelektualny, zaburzenia rozwojowe (np. dysleksja, dysgrafia, deficyty parcjalne w zakresie analizatorów, wady wzroku, zaburzenia lateralizacji mózgu, ADHD), lękliwość, neurotyzm, labilność emocjonalna; |
| czynniki środowiskowe | warunki domowe, atmosfera w rodzinie, więź emocjonalna z najbliższymi, charakter relacji rówieśniczych, warunki materialno-bytowe, sytuacja społeczna ucznia, jakość środowiska wychowawczego, status społeczny rodziców, metody wychowawcze, postawy rodzicielskie, poziom zaspokojenia potrzeb dziecka, zainteresowanie postępami w nauce dziecka, patologie rodzinne (np. alkoholizm, wykorzystywanie seksualne dziecka); |
| czynniki dydaktyczne | baza dydaktyczna szkoły, postawa nauczyciela, poziom nadzoru pedagogicznego, poziom wiedzy i umiejętności merytorycznych i pedagogicznych nauczycieli, czynniki organizacyjne, metody i środki nauczania, system klasowo-lekcyjny, brak indywidualizacji nauczania, przeładowanie programów nauczania, jakość pracy wychowawczej, sposób kontroli efektów pracy uczniów, znajomość uczniów, lekceważenie samokształcenia przez nauczycieli, podręczniki szkolne, pomoce naukowe, zbyt duża liczba uczniów w klasach. |
Jak widać, na niepowodzenia szkolne wywierają wpływ wzajemnie ze sobą powiązane czynniki środowiskowe, dydaktyczno-organizacyjne, jak i osobowościowe. Wszystkie źródła trudności w nauce uczniów wzajemnie na siebie oddziałują na zasadzie sprzężeń zwrotnych, dlatego trudno je precyzyjnie od siebie oddzielić.
2. Skutki niepowodzeń szkolnych
W literaturze pedagogicznej nie ma zgody co do znaczenia słów „niepowodzenia szkolne”. Stosuje się wiele terminów-substytutów, jak opóźnienia w nauce, trudności szkolne, niepowodzenia dydaktyczno-wychowawcze. Dziecko z problemami w zakresie uczenia się można najprościej określić jako te, które nie umie sprostać wymaganiom szkoły z różnych powodów. Inni rozszerzają rozumienie pojęcia niepowodzeń szkolnych także na tych uczniów, którzy co prawda radzą sobie z przyswajaniem umiejętności i wiadomości przewidzianych na danym etapie kształcenia, ale czynią to nieproporcjonalnie dużym nakładem pracy.
Wyróżnia się trzy rodzaje niepowodzeń szkolnych:
- niepowodzenia ukryte – niedostrzeganie braków w wiadomościach i umiejętnościach uczniów; deficyty w rozwoju poznawczym nie znajdują odzwierciedlenia w ocenach szkolnych;
- niepowodzenia jawne – dostrzeganie braków w wiadomościach i umiejętnościach uczniów; wyniki nauczania ocenia się jako niezadowalające;
- niepowodzenia ukrywane – ukrywanie przez nauczyciela braków poznawczych u swoich uczniów, np. przed dyrekcją szkoły z powodu lęku przed zamknięciem sobie drogi awansu.
Kłopoty z nauką skutkują szeregiem problemów, nie tylko tych dotyczących konieczności powtarzania klasy z powodu złych ocen. Problemy w szkole współwystępują z innymi patologiami funkcjonowania dziecka, jak trudności wychowawcze, duża absencja w szkole, wagarowanie, zachowania chuligańskie. Niepowodzenia szkolne destabilizują też obraz własnej osoby, prowadzą do zaburzeń emocjonalno-uczuciowych poznawczych, społecznych i motywacyjnych. Tak naprawdę negatywnym oddziaływaniom podlega cała osobowość dziecka, dlatego ważne jest niezmiernie wczesne rozpoznanie przyczyn trudności w nauce i podjęcie odpowiednich działań.