Rozwój wyobraźni
Rozwój wyobraźni dzieci często jest zaniedbywany przez rodziców i pedagogów ze względu na utożsamienie wyobraźni z niepotrzebnym fantazjowaniem. Szkoła przykłada wagę do tego, by wyposażyć wychowanków w niezbędną wiedzę i umiejętności. Bagatelizuje się zdolności twórcze, np. redukując systematycznie liczbę zajęć muzycznych czy plastycznych. Tymczasem do prawidłowego rozwoju dziecka potrzebna jest stymulacja zarówno „logicznej” lewej półkuli mózgu, jak i „artystycznej” prawej, która odpowiada za intuicję, wyobrażenia i kreatywność. Co to jest wyobraźnia? Jak ją kształtować? Jak wpływa na rozwój intelektualny dzieci? Jak powstają wyobrażenia?
1. Co to jest wyobraźnia?
Wyobraźnia to zjawisko subiektywne, które definiuje się jako zdolność do wyobrażania sobie czegoś, do przewidywania (antycypacji), uzupełniania, odtwarzania, do tworzenia wyobrażeń twórczych. Często wyobraźnię utożsamia się ze skłonnością do fantazjowania i z imaginacją. Wyobraźnia to złożony proces odpowiedzialny za powstawanie wyobrażeń. Co to są zatem wyobrażenia?
Wyobrażenia stanowią obrazy przedmiotów, scen czy zjawisk pojawiające się pod ich nieobecność (brak oddziaływania bodźców na narządy zmysłów człowieka) lub też są obrazami przedmiotów, scen czy zjawisk nieistniejących w rzeczywistości. Pierwszą grupę wyobrażeń określa się jako wyobrażenia odtwórcze. Szczególny charakter mają wśród nich obrazy ejdetyczne, które charakteryzują się fotograficzną dokładnością. Druga grupa wyobrażeń to wyobrażenia twórcze – mogą być one tworzone jako kombinacja znanych elementów (tzw. centaur) lub też jako zupełnie coś innego (dzieło naukowe, rysunek plastyczny, utwór muzyczny).
Psychologowie podkreślają szczególny udział wyobraźni w zdolnościach uczenia się i kształtowania inteligencji dziecka. Wyobrażenia to domena prawej półkuli mózgu. Za słowa, logiczne myślenie, cyfry, sekwencje i porządek odpowiada lewa półkula mózgu. W procesie edukacji zwykle wykorzystuje się potencjał tylko lewej półkuli, która jest przeciążona niejednokrotnie natłokiem wiadomości. Synchronia prawej i lewej półkuli umożliwia sprawniejsze przyswajanie danych.
Praktycznie wszystkie mnemotechniki i różne strategie zapamiętywania odwołują się do tej prawidłowości – informacje łatwiej zapamiętać, zaprzęgając w proces kodowania wyobraźnię. Na tej bazie działa „rzymski pokój”, „łańcuchowa metoda skojarzeń” czy „Główny System Pamięciowy”. Ponadto podkreśla się znaczenie nauczania polisensorycznego, czyli poprzez angażowanie w naukę wszystkich zmysłów ucznia – wzroku, słuchu, dotyku, ruchu, smaku.
2. Wyobraźnia a rozwój poznawczy dziecka
Wśród psychologów rozwojowych wielkim autorytetem cieszy się Jean Piaget. Według niego, sposób myślenia dziecka o świecie przechodzi cztery rewolucyjne przekształcenia. Zmiany intelektualne opisywane są jako stadia rozwoju poznawczego. Dziecko przechodzi od reakcji sensorycznych do myślenia logicznego, a w każdym stadium pojawiają się odrębne style myślenia. Proces dojrzewania sprawia, że te cztery stadia pojawiają się zawsze w tej samej kolejności, jednak z powodu wzajemnego oddziaływania środowiska i dziedziczności niektórym dzieciom przejście przez pewne etapy zajmuje więcej czasu niż innym.
| Stadium rozwoju poznawczego | Charakterystyka i ważniejsze osiągnięcia dziecka |
|---|---|
| sensomotoryczne (około 0 – 2 lat) | Dzieci badają świat za pomocą zmysłów i ruchów. Wraz z początkiem tworzenia wyobrażeń pojawia się niezmienność przedmiotu i zachowania ukierunkowane na cel. |
| przedoperacyjne (około 2 – 7 lat) | Myślenie dzieci cechuje egocentryzm, czyli uwzględnianie tylko swojego punktu widzenia; animizm – przekonanie, że nieożywione przedmioty są zdolne do myślenia i działania; centracja – uwzględnianie tylko jednego wymiaru podczas myślenia (np. dziecko uwzględnia wysokość naczynia, ale nie szerokość) i nieodwracalność – niezdolność do powrócenia do umysłowego punktu wyjścia. Cechy te świadczą o trwającej nadal dominacji doświadczenia zmysłowego. |
| operacji konkretnych (około 7 – 11 lat) | Dzieci opanowały zasadę niezmienności złożonych aspektów świata fizycznego i rozwijają zdolność dokonywania operacji umysłowych na obrazach konkretnych, namacalnych przedmiotów. |
| operacji formalnych (od około 12 lat) | Nastolatki i dorośli na tym etapie rozwijają zdolność abstrakcyjnego myślenia i rozumowania hipotetycznego, czyli wnioskowania opartego na symbolach kategorii przedmiotów. |
Pod wpływem doświadczeń w uczeniu się zaznacza się refleksja dziecka nad własnymi procesami poznawczymi (dziecięce teorie umysłu), rozwija się, np. metapamięć, czyli wiedza o własnej pamięci, doskonalą się strategie zapamiętywania i zdolność twórczego myślenia.
3. Ćwiczenia na rozwój wyobraźni
Jak wykorzystać naturalne zdolności uczniów do tworzenia wyobrażeń twórczych i wspomóc w ten sposób rozwój intelektualny? Oto niektóre propozycje ćwiczeń.
- Dokańczanie rysunków – dziecku podaje się kartki z dziwnymi „bazgrołami” i instruuje, by uzupełniło rysunek w taki sposób, by powstał z niego jakiś obraz konkretny. Można wykorzystać także plamy barwne.
- Stymulacja zmysłów – uczyć można nie tylko poprzez wykład czy prezentację materiału w sposób wizualny. Warto zaangażować inne zmysły, np. dziecko ma rozpoznać z zamkniętymi oczami zapachy poszczególnych przypraw (cynamonu, kakao, goździków, imbiru, wanilii itp.); dziecko za pomocą dotyku rozpoznaje przedmioty umieszczone w worku; dziecko różnicuje po smaku soki owocowe przelane do identycznych (nieprzezroczystych) butelek i umieszcza na nich etykiety owoców, z jakich wyciśnięto dany sok; dziecko słucha utworu muzycznego i wykonuje rysunek obrazujący, według niego, tematykę utworu; dziecko odwzorowuje z pamięci prezentowane przez kilka sekund na przezroczach kształty, a następnie porównuje swoje rysunki z oryginałem.
- Myślenie twórcze – prosimy dziecko, by odpowiedziało na dziwne i śmieszne pytania, które prowokują do rozwoju wyobraźni, np. co by było, gdyby nie było barw na świecie? Co by było, gdyby ludzie nie mogli mówić?
- Rozwój pamięci – czytamy dziecku bajkę, a następnie zadajemy pytania do tekstu, wypytując o szczegóły, np. jakie było niebo? Jakiego koloru były kwiaty na polanie?
- Opowiadanie bajek – prosimy dziecko, by opowiedziało nam swoją wymyśloną historyjkę lub by dokończyło zaczętą przez nas opowieść. Zachęcamy przy tym, by bajka była jak najbardziej fantastyczna, barwna, niedorzeczna, absurdalna, zawiła i zaskakująca.
- Zabawa w symbole – polega na prezentowaniu dziecku dziwnych rysunków, znaków i symboli, nieznanych z codziennego otoczenia i kierowaniu prośby, by wymyśliło w ciągu 5 minut, jak najwięcej nazw dla danego symbolu albo zastosowań.
Istnieje jeszcze wiele innych zabaw na rozwój wyobraźni u dzieci. Wpływa ona na procesy psychiczne i emocjonalne maluchów, bowiem angażuje ich stany uczuciowe. Dzięki podwójnemu kodowaniu (prawa + lewa półkula mózgowa) zwiększa się efektywność procesów pamięciowych. Ponadto wyobrażenia postrzegane są w formie zabawy, zatem nauka staje się milsza i w efekcie daje lepsze rezultaty. Jeżeli chcemy wspierać nasze pociechy w uczeniu się, warto uwzględnić wyobraźnię, która oddziałuje na procesy myślowe, procesy rozwiązywania problemów oraz na twórczość.