Rozwój emocjonalny malucha
Rozwój emocjonalny dziecka w wieku poniemowlęcym wiąże się z jego wchodzeniem w coraz szersze interakcje z ludźmi. Maluch pragnie poznawać innych. Mama i tata są mu znani, bliscy. Dziecko w tym wieku zaczyna coraz bardziej interesować się kontaktami z rówieśnikami czy z innymi dorosłymi.
Wchodząc w interakcje społeczne, maluch rozwija swoją osobowość i ma szansę uczyć się różnorakich reakcji emocjonalnych, poznawać nowe uczucia, takie jak zazdrość, gniew, duma itp. We wczesnym dzieciństwie dziecko lubi przebywać z dorosłymi, szczególnie z osobami znanymi, które wzbudzają w nim pozytywne przeżycia.
1. Psychologia pragnień
Maluch chętnie uczestniczy w codziennych zajęciach i próbuje naśladować niektóre czynności dorosłych. Nie jest to jednak wyłącznie naśladowanie zachowań. Z badań psychologów wynika, że dzieci powyżej trzynastego miesiąca życia przejawiają wyższy poziom zabawy symbolicznej, jeśli w wieku pięciu miesięcy zachęcano je do zabawy, a nie ograniczano się wyłącznie do kontaktu przez demonstrację. Dane wskazują na istotną rolę zachowań matki w rozwoju emocji dziecka.
Porozumiewając się z dorosłymi, dziecko wprost wyraża swoje pragnienia i potrzeby. Rozumie również pragnienia innych osób w różnych sytuacjach społecznych. Pierwszą fazą w rozwoju emocjonalnym i społecznym dziecka jest, tzw. psychologia pragnień (ang. desire psychology).
Dzieci często mówią o pragnieniach swoich i innych osób, o tym, czego chcą, co lubią. Odnosząc się do pragnień, wyjaśniają działania i emocje. Faza ta jest charakterystyczna dla malców w trzecim roku życia. Skłonność malucha do mówienia o własnych emocjach i refleksja nad nimi, a wreszcie rozumienie emocji innych osób sprzyjają nawiązywaniu kontaktów społecznych i umożliwiają mu dzielenie się własnym doświadczeniem.
2. Uczucia i emocje dzieci
Uczucia dzieci w wieku poniemowlęcym są żywe, zmienne i szybko mogą przechodzić w przeciwstawne. Reakcje maluchów są gwałtowne, nadal silnie związane z zaspokajaniem potrzeb biologicznych oraz zaciekawieniem. Rozwój emocjonalny dziecka we wczesnych okresach życia zależy od dojrzewania układu nerwowego, który podlega wtedy licznym zmianom. Procesy pobudzenia nadal dominują u malca nad procesami hamowania. Zjawisko to zależy od różnic indywidualnych oraz wrodzonych cech temperamentu.
Między drugim a trzecim rokiem życia pojawiają się u dziecka złożone uczucia, takie jak: zazdrość, duma, wstyd, poczucie winy, poczucie porażki, zakłopotanie. Wiąże się to z rozwojem poczucia własnego „Ja” oraz rozumienia sytuacji społecznych. Zauważyć można wzajemność oddziaływań między rozwojem poznawczym a rozwojem emocjonalnym dziecka.
Nowe emocje wymagają dojrzałości poznawczej i prowadzą do lepszego rozumienia siebie i innych osób. Dzieci stają się coraz bardziej świadome znaczenia porażki i mogą cierpieć w wyniku niekorzystnych dla siebie porównań z innymi. Nie należy więc porównywać malucha z innymi dziećmi, lecz doceniać za nawet małe postępy czy sukcesy.
| Uczucia/Emocje | Zachowanie dziecka |
|---|---|
| Strach | Dziecko zna już różne źródła strachu, potrafi różnicować jego natężenie. Może reagować obawą, silnym niepokojem, a nawet psychicznym lękiem. Umie przewidywać sytuacje zagrożenia. Strach wiąże się często z sytuacją życiową dziecka, np. strach przed opuszczeniem fizycznym (wyjazd mamy za granicę itp.) lub psychicznym (brak uczuć, oschłość rodziców w kontaktach z maluchem). |
| Gniew | Najczęściej dziecko reaguje odruchem agresywnym, zachowuje się impulsywnie. Czasem boczy się, dąsa – bierny opór wobec różnych wymagań. Czasem maluch przyjmuje postawę demonstracyjno-prowokującą, wyraźnie pokazuje swój protest wobec postępowania innych. Innym razem dziecko przekomarza się, jakby sprawdza, na ile może sobie pozwolić wobec dorosłych. Rzadko kiedy reaguje fizyczną agresją. |
| Przywiązanie | Skłonność do przytulania się, całowania. Chętne przebywanie z konkretnymi osobami, naśladowanie ich zachowań i czynności. |
| Radość | Zadowolenie z realizacji potrzeb czy pragnień dziecka, uśmiech na widok mamy czy taty, entuzjazm w kontaktach z innymi w towarzystwie osób bliskich. Radość z przebywania z najbliższymi, poczucie bezpieczeństwa. |
| Ciekawość | Zadawanie pytań rodzicom o nieznane z otoczenia rzeczy czy osoby, zachowania zaczepne wobec innych dzieci, naśladowanie innych, tzw. „wszędobylstwo”, tzn. dziecko jest bardzo ruchliwe, wszędzie go pełno. |
Młodsze dzieci przedszkolne potrafią właściwie ocenić przyczyny podstawowych reakcji emocjonalnych. Skłonne są jednak zwracać uwagę raczej na czynniki zewnętrzne wywołujące emocje niż na wewnętrzne. Z wiekiem zasada ta ulega odwróceniu. Potrafią przewidywać w zabawie, co może zrobić rówieśnik przejawiający określone emocje. Nabywają umiejętności zaradczych, które pozwalają im manipulować zachowaniem i uczuciami innych osób przez wyrażanie emocji, np. przytulanie się.
Dzięki temu dobrze radzą sobie w kontaktach z dorosłymi i rówieśnikami. Wskazówki rodziców co do zachowywania się służą kontroli emocji dziecka, co zapewnia maluchowi kształtowanie pozytywnych relacji z innymi, np. z rówieśnikami w przedszkolu (pomaganie, empatia, pierwsze przedszkolne przyjaźnie).
W okresie poniemowlęcym dziecko zaczyna być inicjatorem kontaktów społecznych. Jego możliwości komunikacyjne sprzyjają poszerzaniu i wzbogacaniu tych kontaktów. Obcowanie dziecka z rówieśnikami przyczynia się do rozszerzenia repertuaru jego społecznych zachowań.
Pierwsze kontakty z rówieśnikami ograniczają się do spojrzeń lub „zachowań zaczepnych”, będących oznaką zainteresowania, zaś zabawy ze społecznego punktu widzenia to zabawy samotne lub równoległe. Zabawy równoległe to takie, w których dzieci bawią się w to samo, ale oddzielnie, np. razem robią „babki” z piasku, ale nie razem, tylko każde z osobna.
3. Rozwój obrazu własnej osoby
W okresie poniemowlęcym następuje rozwój odrębności psychicznej i poczucia własnego „Ja”. Zdaniem wielu badaczy, poczucie to wiąże się ze zrozumieniem pojęcia stałości przedmiotu oraz rosnącą samodzielnością dziecka, która staje się podstawą poczucia sprawstwa, a więc świadomości, iż jest się autorem zdarzeń i zmian.
Pierwsze przejawy poczucia „Ja” to rozpoznawanie siebie w lustrze. Psychologowie badający rodzącą się świadomość dzieci podkreślają, że najważniejszym dla nich lustrem są inni ludzie i ich opinie, tzw. „lustro społeczne”. Kształtowaniu się poczucia odrębności zarówno fizycznej, jak i psychicznej sprzyja rozwój umiejętności i komunikowania się umożliwiający rozmowę o przyczynach zdarzeń, o uczuciach i potrzebach oraz częste słyszenie własnego imienia.
Tworzące się poczucie „Ja” wyraża się w używaniu słowa „ja”, w tzw. pędzie posiadania – dziecko chętnie przywłaszcza sobie przedmioty oraz zaciekle broni własnych rzeczy przed rówieśnikami – a także w dziecięcym negatywizmie, czyli przeciwstawianiu się prośbom i poleceniom osób dorosłych, co może przybierać formę oporu fizycznego lub stanowczej i konsekwentnej werbalnej odmowy. W późniejszym rozwoju emocjonalnym dziecka poczucie „Ja” staje się podstawą do budowania wiedzy o sobie, stanowiącej bazę osobowości.