Rozwój emocjonalny przedszkolaka
Wraz z intensywnym rozwojem intelektualnym, motorycznym i społecznym postępuje rozwój emocjonalny przedszkolaka. Maluchy w okresie średniego dzieciństwa coraz lepiej rozeznają się w szerokim spektrum własnych reakcji emocjonalnych oraz potrafią trafnie rozpoznać i zrozumieć emocje innych osób. Ponadto między 2., a 6. rokiem życia dziecko nabiera zdolności regulowania i kontrolowania ekspresji emocji, nabywa umiejętności radzenia sobie w sytuacjach stresowych i kształtuje pozytywne kontakty z rówieśnikami i dorosłymi. Wiek przedszkolny cechuje też rozwój wyobraźni, a wraz z nią pojawiają się specyficzne lęki przed wyimaginowanymi czarownicami, smokami i potworami.
1. Emocje przedszkolaka
Młodsze dzieci przedszkolne potrafią właściwie oceniać przyczyny podstawowych reakcji emocjonalnych. Wykazują jednak większe tendencje do przeceniania udziału zewnętrznych czynników wywołujących emocje, niż uwzględniania tych wewnętrznych, co wiąże się z egocentryzmem dziecięcym i ograniczoną zdolnością do decentracji. Wraz z wiekiem maluchy uczą się, że dany stan emocjonalny w dużej mierze zależy od samopoczucia i stanu psychicznego, a nie „aury otoczenia”. Dzieci przedszkolne potrafią też trafnie odczytywać sygnały niewerbalne i na bazie zewnętrznych przejawów emocji (mimiki, mowy, gestów) przewidzieć zachowanie rówieśników podczas zabawy.
Pojawiają się też zmiany w sposobie przeżywania i wyrażania emocji. Obok przejawów fizjologicznych, jak np. czerwienienie się czy pocenie, obserwuje się wiele ruchowych oznak emocji, np. klaskanie, podskoki. Pod wpływem oddziaływań wychowawczych następuje ograniczenie ekspresji emocji negatywnych, zwłaszcza strachu i gniewu. Kulturowo-socjalizacyjna kontrola emocji sprawia, że u przedszkolaków kształtują się pozytywne relacje z innymi osobami. Już pod koniec wczesnego dzieciństwa (około 2.-3. roku życia) pojawiają się takie emocje, jak wstyd, wina, duma, zazdrość czy zakłopotanie. Każdy z tych stanów znajduje odzwierciedlenie w postawie dziecka, np. kiedy jest z siebie dumne, pręży pierś do przodu, a kiedy czuje się winne, spuszcza głowę na dół.
Nowe emocje powstają wskutek kontaktów z otoczeniem, które są istotne dla samooceny dziecka i oceny dokonywanej przez innych. W miarę jak dzieci stają się świadome znaczenia sukcesu i porażki, cierpią w wyniku niekorzystnego dla siebie bilansu społecznego i porównań z innymi. Poczucie winy nie wymaga obecności cenzora moralnego w postaci innych osób (rodziców, pani przedszkolanki), ale kształtuje się w wyniku odniesienia danego zachowania do systemu wartości, tego, co kulturowo uznaje się za dobre lub złe. Rozwój obrazu własnej osoby, a zwłaszcza osobistych ideałów dziecka, wpływa na rozwój poczucia wstydu. Od 2. roku życia zaznacza się wyraźny wzrost zdolności i skłonności do mówienia o emocjach, nazywania ich i refleksji nad nimi. Dzięki temu dzieci mogą dzielić się swoimi doświadczeniami i pozostawać w intymnych kontaktach z innymi osobami.
Łatwiej im wyrazić radość z sukcesu albo smutek z powodu kłótni z kolegą w przedszkolu. W wieku przedszkolnym dzieci nabywają też umiejętności zaradczych, które pozwalają im manipulować zachowaniami i uczuciami innych poprzez wyrażanie własnych emocji, np. przytulanie się. Między 2., a 4. rokiem życia dzieci nabierają biegłości w pocieszaniu innych, żartowaniu z innymi (rozwój poczucia humoru) i droczeniu się. Małe dzieci są zdolne do pomagania i dzielenia wspólnych przeżyć, kiedy dostrzegą innych w kłopocie. Zdolność empatii doskonali się wraz z rozwojem intelektualnym i umiejętnością przyjmowania perspektywy innych ludzi. Okres przedszkolny to także czas specyficznych lęków rozwojowych, związanych z bujną wyobraźnią maluchów, która podpowiada dziwne obrazy, tworząc wizje potworów ukrytych pod łóżkiem albo duchów schowanych w kratkach wentylacyjnych. Może pojawić się też lęk przed ciemnością, burzą, zwierzętami albo bunt w sytuacji rozłąki z matką (tzw. lęk separacyjny).
2. Rozwój społeczny przedszkolaka
W miarę rozwoju świadomości i umiejętności językowych oraz rozumienia uczuć i sposobu myślenia innych (tzw. dziecięce teorie umysłu), szybko wzrastają umiejętności społeczne przedszkolaków. Widać to najwyraźniej w zabawach z rówieśnikami, w których dzieci uczą się różnych umiejętności społecznych, np. wchodzenia w interakcje, podtrzymywania dialogu, współpracy, planowania, wspólnego ustalania celów zabawy, nawiązywania przyjaźni, dochodzenia do konsensusu, negocjowania itp.
Wyróżnia się wiele rodzajów zabaw w wieku przedszkolnym:
- zabawy samotne – dziecko nie przejawia w nich aktywności społecznej; ten rodzaj zabawy występuje najczęściej w grupie trzy- i czterolatków;
- zabawy równoległe – opierają się na naśladowaniu zachowań rówieśników, ale bez wspólnej aktywności dzieci;
- zabawy wspólne – dzieci w zabawie odgrywają swoje role;
- zabawy zespołowe – w zabawie ważny jest wspólny cel działania.
Bardzo istotną rolę w rozwoju emocjonalno-społecznym mają zabawy w udawanie, „na niby”, w których maluchy odgrywają różne przeżycia i odpowiadają na uczucia innych, a poza tym poznają różne role społeczne, np. zabawa w dom, w lekarza itp. W wieku przedszkolnym nawiązują się też pierwsze przyjaźnie, oparte na wspólnej zabawie i dzieleniu się zabawkami. I choć przyjaźnie te nie mają charakteru trwałego, to są bazą dla kształtowania się związków społecznych na dalszych etapach rozwoju. Okres przedszkolny jest bardzo barwny i intensywny zarówno dla dziecka, jak i jego rodziców. Maluch może się buntować, przejawiać agresję lub zachowania autoagresywne, mówić wulgarne słowa, być trudny do okiełznania, kłamać, zrzucając winę na niewinnych kolegów itp. Powyższe reakcje emocjonalne wynikają między innymi z chwiejności emocjonalnej malucha, niskiego progu tolerancji na frustracje, niezgody na porażkę i odmowę. Zadaniem rodziców w tym okresie życia malca jest nauczenie go rozmawiania o uczuciach, wyrażania emocji, kontrolowania ich oraz zapoznanie ze strategiami radzenia sobie z lękiem.