Rozwój mowy u niemowląt
Rozwój dziecka w pierwszym roku życia przebiega najdynamiczniej – różnica między rocznym brzdącem a noworodkiem jest ogromna. Zmiany dotyczą każdej sfery rozwoju – motorycznej, psychicznej i społecznej. Tak samo, jak wraz z wiekiem doskonalą się umiejętności chodzenia, siedzenia czy chwytania, podobnie dzieje się w przypadku kompetencji językowych. Już na etapie noworodka można zauważyć początki rozwoju mowy u dziecka.
Dziecko jednak jeszcze przed urodzeniem zapoznaje się ze światem dźwięków. W trzecim trymestrze ciąży układ słuchowy płodu jest na tyle dojrzały, że odbiera dźwięki zarówno z wnętrza ciała mamy (np. bicie jej serca), jak i odgłosy z zewnątrz (np. głos mamy). Już w okresie prenatalnym powstaje wzorzec mowy. Po urodzeniu dziecko rozpoznaje głos matki i potrafi odróżnić go od głosu innej kobiety. Jak przebiega rozwój mowy u niemowląt?
1. Formy porozumiewania się niemowląt
Trzeba pamiętać, że już w czasie ciąży następuje przygotowanie malucha do mówienia, dlatego warto rozmawiać z nienarodzonym maluszkiem, mówić do niego, czytać mu bajki i śpiewać. Pierwsze formy komunikacji dziecka mają charakter przedwerbalny i obejmują takie środki, jak: płacz, spojrzenia, ruchy ciała, gesty, mimika, wokalizacja.
Wszystkie czynności związane z ssaniem piersi i naturalnym karmieniem stanowią przygotowanie malca do mówienia. Karmienie piersią to swoista profilaktyka logopedyczna, która chroni przed nieprawidłowościami w zakresie oddychania i połykania oraz pośrednio redukuje ryzyko wad zgryzu i wymowy w późniejszym etapie życia szkraba. Aparat mowydoskonali się i ćwiczy wraz z wiekiem dziecka. Według Monachijskiej Funkcjonalnej Diagnostyki Rozwojowej poszczególne etapy rozwoju mowy u niemowlęcia wyglądają następująco:
- noworodek reaguje na nieprzyjemne odczucia za pomocą krzyku;
- pod koniec 1. miesiąca życia pojawiają się różne rodzaje krzyku – w zależności od barwy, siły i ciągłości krzyku płacz zaczyna pełnić różne funkcje, np. płacz z bólu, płacz gniewny, płacz podstawowy itp.;
- pod koniec 2. miesiąca życia dziecko wydaje dźwięki, które przypominają głoski „a” i „e”, często łączone z „h”, np. he, ehe;
- pod koniec 3. miesiąca życia niemowlę wydaje pierwsze połączone głoski gardłowe – pojawia się etap gruchania, np. ek-che;
- pod koniec 4. miesiąca życia niemowlę krzyczy z radości i wydaje głoski podobne do „f”, „w”, „s”;
- pod koniec 5. miesiąca życia niemowlę wydaje z siebie rytmiczne ciągi sylabowe;
- w 7. i 8. miesiącu życia pojawia się gaworzenie, czyli wypowiadanie ciągów sylab, np. da-da, pa-pa, ba-ba; gaworzenie nie ma jeszcze określonego sensu;
- pod koniec 8. miesiąca życia dziecko potrafi cicho gaworzyć;
- pod koniec 9. miesiąca życia niemowlę coraz częściej powtarza te same sylaby, np. ma-ma, ta-ta;
- pod koniec 10. miesiąca życia dziecko świadomie powtarza sylaby, wie doskonale, kto to jest „mama” i „tata” oraz zna kilka najczęściej powtarzanych pojęć;
- około roczne dziecko samodzielnie używa sylab do określania znanych sytuacji, np. mówi „am-am”, gdy widzi posiłek albo „brrr”, gdy widzi przejeżdżający samochód; przerywa na chwilę wykonywaną czynność, reagując na słowo „nie!”.
2. Rozwój wokalizacji u niemowląt
Psycholingwiści prowadzili wiele badań nad dziecięcą wokalizacją. Wokalizacja to produkowanie dźwięków mniej lub bardziej zbliżonych do dźwięków mowy. Jak według R. Starka wyglądają etapy rozwoju mowy u małych dzieci?
| STADIUM ROZWOJU | CHARAKTERYSTYKA STADIUM |
|---|---|
| odruchowego krzyku i życiowych odgłosów (0.-8. tydzień) | dźwięki krzyku są ważnym wskaźnikiem zdrowia dziecka; kichnięcia, prychnięcia dziecka uwarunkowane są strukturą anatomiczną; istnieje mała możliwość zmian dźwięków, która będzie wzrastać w miarę powiększania się głowy i szyi dziecka |
| gruchania i śmiechu (8.-20. tydzień) | dziecko wydaje dźwięki w społecznej interakcji; w 16. tygodniu krzyk staje się mniej częsty i bardziej zróżnicowany – sygnalizuje dyskomfort, przywołuje, prosi; w tym samym czasie pojawia się śmiech |
| zabaw wokalnych (16.-30. tydzień) | dziecko zaczyna wypowiadać proste sylaby z przedłużaniem dźwięków podobnych do samogłosek lub spółgłosek; zmiany w produkcji głosowej odzwierciedlają zmiany w strukturze artykułowania i w centralnym systemie nerwowym; wydawane dźwięki są czymś pośrednim między gruchaniem w stanie zadowolenia a późniejszym prawdziwym paplaniem, gaworzeniem |
| samonaśladującego gaworzenia (25.-50. tydzień) | dziecko kombinuje samogłoski i spółgłoski i kombinacje te powtarza w sposób stereotypowy; częściej gaworzy, gdy jest samo, niż kiedy są przy nim dorośli; wzrasta znaczenie własnej wokalizacji |
| gaworzenia i ekspresywnej mowy niezrozumiałej (9.-18. miesiąc) | repertuar spółgłosek zwiększa się; wypowiedzi dzieci mogą być niezrozumiałe, ale oddają intonację charakterystyczną dla różnych wypowiedzi spełniających rozmaite funkcje |
Z miesiąca na miesiąc maluch zaczyna wypowiadać coraz więcej prostych słów, nazywając członków rodziny, zabawki i przedmioty. Słownik dziecka stopniowo się rozszerza, ale na początku maluszek więcej rozumie niż jest w stanie sam powiedzieć.
Tempo rozwoju kompetencji komunikacyjnych dziecka zależy w głównej mierze od stymulacji ze strony rodziców i najbliższego otoczenia. By wspomagać rozwój mowy niemowlęcia, warto do niego mówić (poprawnie), śpiewać mu, czytać bajki, rozmawiać z dzieckiem, słuchać z nim bajek, mówić wierszyki albo bawić się za pomocą różnych zabaw słowno-ruchowych.