Liryka – podział i przykłady

Liryka, to obok epiki i dramatu, jeden z rodzajów literackich. Należą do niej utwory poetyckie, których wyróżnikiem jest rytmiczność i metaforyczność języka. Według jakich kryteriów dzieli się utwory liryczne? Jakie są cechy charakterystyczne wierszy? I jacy twórcy sięgali po ten rodzaj literacki?

1. Liryka, czyli co?

W liryce przedmiotem przedstawienia są uczucia i stany psychiczne. Wyrażane są za pomocą subtelnego języka oraz środków stylistycznych.

Formą podawczą w liryce jest monolog. W utworach lirycznych, w przeciwieństwie do epiki i dramatu, nie ma wartkiej akcji ani związków przyczynowo-skutkowych. Tu liczy się nastrój.

Epoki literackie: przedstawiciele i główne idee

Epoki literackie muszą być znane każdemu uczniowi szkoły średniej. Warto się ich dobrze nauczyć, wówczas

przeczytaj artykuł

Lirykę ze względu na podjętą tematykę dzieli się m.in. na lirykę miłosną, patriotyczną, religijną, społeczną.

Strukturalne elementy lityki to:

• adresat liryczny,
• bohater liryczny,
• paralelizm,
• podmiot liryczny,
• puenta,
• refren,
• sytuacja liryczna,
• strofa,
• układ rymów,
• wers.

2. Podział liryki ze względu na dominujące elementy kompozycyjne

Lirykę dzieli się na:

• lirykę bezpośrednią – podmiot liryczyny jest wyraźnie zaznaczony i przedstawia swoje uczucia wprost,
• lirykę dydaktyczną – utwory, które mają za zadanie uczuć, wychowywać, moralizować, np. fraszki Jana Kochanowskiego,
• lirykę inwokacyjną – podmiot liryczny zwraca się tu do adresata (określonego lub domyślnego),
• lirykę nieosobistą (liryka podmiotu zbiorowego) – wyraża uczucia i myśli wspólne większej grupie ludzi, np. narodowi; w odniesieniu do adesata używa się najczęściej liczby mnogiej,
• lirykę opisową – tematem tego rodzaju utworów jest najczęściej przyroda,
• lirykę osobistą – podmio liryczny przedstawia uczucia, myśli i stany podmiotu wypowiadającego,
• lirykę refleksyjną – w tym rodzaju utworów pierwiastek intelektualny przeważa nad uczuciowym; bardzo czesto obecna jest w nich konkluzja społeczna, filozoficzna,
• lirykę społeczną – utwory o charakterze refleksyjnym, często nawiązują do aktualnej problematyki społecznej.

Interpretacja wiersza: jak ją poprawnie napisać?

Interpretacja wiersza może nastręczać trudności. Zadanie to jest łatwiejsze, kiedy uświadomimy sobie,

przeczytaj artykuł

3. Liryka – garunki literackie

• anakreontyk (oda anakreontyczna) – utwór literacki o tematyce biesiadnej, wesołej lub rubasznej, sławi uroki życia,
• ballada – gatunek, po który często sięgali pisarze romantyczni, np. Juliusz Słowacki "Balladyna"
• elegia – utwór liryczny o tematyce poważnej, refleksyjnej, ma poważny, niekiedy smutny nastrój, w literaturze polskiej pojawia się od średniowiecza,
• epigramat (epigram) – utwór krótki, przeważnie dwuwierszowy albo z wyraźnie zaznaczoną puentą
• epitafium – napis umieszczony na nagrobku lub pomniku, pisał je m.in. Jan Kochanowski,
• fraszka – krótki utwór, zazwyczaj rymowany lub wierszowany, w Polsce mistrzem gatunku był Jan Kochanowski
• hymn – pieśń pochwalna o uroczystym charakterze
• oda – utwór charakteryzujący się wzniosłością tematu i stylu, sławi ideę, wydarzenie lub czas
• pieśń – początkowo związany z obrzędami i muzyką, z czasem samodzielny utwór wierszowany, por. "Pieśń świętojańska o sobótce"
• psalm – rodzaj pieśni religijnej o podniosłym charakterze; adresatem jest zazwyczaj Bóg
• sielanka – utwór przedstawiający uroki życia wiejskiego (w sposób wyidealizowany)
• tren – utwór liryczny o charakterze żałobnym, w Polsce cykl trenów napisał Jan Kochanowski (jego utwory stanowią literacką perłę polskiego renesansu).

4. Przykłady utwórów lirycznych

• Starożytność – "Pieśni" Horacego, utwory Safony i Anakreonta
• Średniowiecze – "Bogurodzica", "Posłuchajcie, bracia miła", "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią", anonimowe pieśni i psalmy kościelne
• Renesans – Francesco Petrarca "Sonety", "O żywocie ludzkim" Jana Kochanowskiego, "Czego chcesz od nas, Panie...", sonety Mikołaja Sępa Szarzyńskiego
• Barok – sonety Jana Andrzeja Morsztyna, wiersze Daniela Naborowskiego
• Oświecenie – utwory Ignacego Krsickiego (satyry, bajki)
• Romantyzm – "Oda do młodości" Adama Mickiewicza, "Sonety krymskie", "Liryki lozańskie", wiersze Cypriana Kamila Norwida (m.in. "Fortepian Szopena")
• Pozytywizm – wiersza Adama Asnyka i Marii Konopnickiej
• Młoda Polska – wiersze Jana Kasprowicza i Leopolda Staffa,
• XX-lecie międzywojenne – wiersze Juliana Tuwima, Juliana Przybosia, Leopolda Staffa i Czesława Miłosza
• Literatura współczesna (II wojna światowa i literatura powojenna) – wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i Tadeusza Gajcy, wiersze Czesława Miłosza, Wisławy Szymborskiej, Ewy Lipskiej, Stanisława Barańczaka, Zbigniewa Herberta, Mirona Białoszewskiego

5. Jak wspomóc dziecko w nauce?

Jesli chcemy pomóc dziecku w nauce, warto w pierwszej kolejności wiedzieć, w jakiej formie nasza pociecha najlepiej przyswaja informacje. Niektórzy lubią głośno czytać, co ułatwia im zapamiętywanie, inni notować lub robić fiszki.

W przypadku zagadnień związanych z gatunkami literackimi dobrym pomysłem jest wykonanie tablic edukacyjnych. Możecie też wspólnie przeczytać utwory liryczne, podejmując się przy okazji próby ich interpretacji. Dobrym pomysłem jest również samodzielne napisanie wiersza, np. fraszki, satyry lub anakreontyku. To też okazja do świetnej zabawy.