Epoki literackie: przedstawiciele i główne idee

Epoki literackie muszą być znane każdemu uczniowi szkoły średniej. Warto się ich dobrze nauczyć, wówczas napisanie rozprawki na maturze nie powinno być trudne.

1. Epoki literackie. Starożytność (2000 lat p.n.e – 476 r. n.e)

Źródła kultury europejskiej stanowią mity (teogoniczne, kosmogoniczne, genealogiczne, antropogeniczne) oraz Biblia (Stary i Nowy Testament), która jest skarbnicą wielu gatunków literackich.

Główni przedstawiciele literatury starożytnej to m.in. Homer („Iliada”, „Odyseja”), Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Safona.

2. Średniowiecze (X – XV wiek)

Zobacz film: "Dlaczego dziewczynki mają lepsze oceny w szkole?"

W średniowieczu przewodzi światopogląd religijny. Obowiązuje teocentryzm i hegemonia kościoła. Twórcy literatury tworzą swoje utwory anonimowo, w języku łacińskim. Częste jest tłumaczenie dzieł obcojęzycznych – religijnych i świeckich.

Pojawiają się szkoły parafialne. Rozwija się polska myśl naukowa (powstaje Akademia Krakowska). Podstawą kształcenia w średniowiecznej Europie były sztuki wyzwolone (obejmowały m.in. gramatykę, retorykę, logikę, teologię).

Przykłady tekstów literackich powstałych w średniowieczu:

• Legenda o św. Aleksym
• Pieśń o Rolandzie
• Bogurodzica
• Kronika Galla Anonima
• Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią

3. Renesans (XVI wiek)

Największym osiągnięciem renesansu (oświecenia) była odnowa ludzkości i przeszłości (chętnie wracano do literatury antycznej). Renesans to epoka wielu odkryć: geograficznych, filologicznych i archeologicznych. W literaturze inspirowano się twórczością Cycerona, Epikura i stoików.

Prądy epoki:

• humanizm (człowieczeństwo, ludzkość)
• reformacja (kwestionowanie dogmatów religijnych; ruchy innowiercze, m.in. Marcina Lutra)

Przedstawiciele tej epoki literackiej:

• Klemens Janicki
• Mikołaj Rej
• Jan Kochanowski
• Mikołaj Sęp Szarzyński
• Piotr Skarga
• Andrzej Frycz Modrzewski

4. Barok (koniec XVI wieku do XVIII wieku)

Barok (port. barroco – perła o nieregularnym kształcie, z wł. – dziwność, nietypowość) to niezwykle barwna epoka, która obejmowała wszystkie przejawy twórczości artystycznej, m.in. literackiej czy malarskiej. W tym okresie nastąpił kryzys humanistycznych ideałów (harmonii, ładu i tolerancji).

W baroku twórcy zafascynowani byli przemijaniem, śmiercią, ale i życiem. Poezja miała charakter intelektualny. Była niezwykle barwna, pełna środków stylistycznych. Wśród najczęściej wybieranych gatunków literackich były sonety, pieśni, pamiętniki, poematy oraz liryki religijne.

W baroku obowiązywały dwa wzorce kultury:

• dworski (europejski styl, moda, sztuka i nauka),
• ziemiański (kult ojczystej kultury, sarmatyzm, tradycja wsi polskiej).

Przedstawiciele epoki:

• Jan Andrzej Morsztyn
• Daniel Naborowski
• Wacław Potocki
• Jan Chryzostom Pasek
• Zbigniew Morsztyn

5. Oświecenie (druga połowa XVIII wieku)

Oświecenie to czas racjonalizmu. Nazywany był w Anglii „wiekiem rozumu”, we Francji „wiekiem filozofów”, a Niemczech „wiekiem oświeconym”. To epoka reform politycznych, kulturalnych i oświatowych, dość niejednolita światopoglądowo.

Główne idee i wartości oświecenia:

• krytycyzm
• racjonalizm
• ateizm
• materializm
• empiryzm
• utylitaryzm

W oświeceniu obowiązywały trzy prądy artystyczne:

• klasycyzm (silne powiązanie literatury z życiem politycznym, poezja utylitarna)
• sentymentalizm (moralizatorstwo, opisywanie indywidualnej sytuacji człowieka)
• rokoko (wartością podstawową jest piękno, twórczość w tym stylu jest subtelna i wytworna)

Najpopularniejsze gatunki literackie w oświeceniu: bajka, satyra, poemat heroikomiczny, komedia, esej

Przedstawiciele tej epoki literackiej:

• Ignacy Krasicki (autor pierwszej polskiej powieści nowożytnej „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”)
• Adam Naruszewicz
• Stanisław Trembecki
• Franciszek Karpiński
• Julian Ursyn Niemcewicz
• Hugo Kołłątaj
• Stanisław Staszic

6. Romantyzm (I połowa XIX wieku)

Epoka niezwykle emocjonalna, pełna haseł nawiązujących do wolności i niepodległości. Dla romantyzmu charakterystyczny był bunt przeciwko rzeczywistości, gotowość do ofiarowania życia za ojczyznę oraz wiara w solidarność społeczeństwa.

Inspiracje filozoficzne w romantyzmie:

• spirytualizm
• mistycyzm
• irracjonalizm
• mesjanizm

Romantyzm został ukształtowany na ideach Rewolucji Francuskiej. W Polsce uwarunkowany był upadkiem państwa polskiego, niewolą i walkami narodowowyzwoleńczymi w latach 1794-1864.

Cechy bohatera romantycznego:

• jednostka o ponadprzeciętnej inteligencji, niezależna,
• osoba samotna, niezrozumiała przez otoczenie, wewnętrznie rozdarta,
• poświecenie dla idei, dla sprawy narodowej,
• osoba targana namiętnościami, o nieprzeciętnym życiu emocjonalnym.

Najpopularniejsze gatunki literackie w romantyzmie: sonet, ballada, powieść poetycka, poemat dygresyjny, dramat romantyczny

Przedstawiciele epoki:

• Adam Mickiewicz
• Juliusz Słowacki
• Cyprian Kamil Norwid
• Zygmunt Krasiński
• Karol Ujejski
• Seweryn Goszczyński
• Tadeusz Lenartowicz

7. Pozytywizm (II połowa XIX wieku)

Koniec XIX wieku to epoka pary i elektryczności. Pojawia się niechęć do metafizyki, odrzuca się irracjonalne interpretacje (duchy, zjawy). Podstawowe prądy pozytywistyczne to naturalizm i realizm. W tym okresie nastąpił gwałtowny rozwój prasy i dziennikarstwa (dzieła pozytywistyczne często w pierwsze kolejności pojawiały się w gazetach).

Wśród programowych haseł pozytywizmu są:

• praca u podstaw (podjęcie walki z ciemnotą, zacofaniem, edukacja bez względu na status społeczny, przełamywanie barier między klasami, gruntowna przebudowa polskiego społeczeństwa)
• praca organiczna (propagowanie nowoczesnych form ekonomicznych w przemyśle, rolnictwie i handlu)

Cechy bohatera pozytywistycznego:

• osoba zdolna, energiczna
• wywodzi się z klasy średniej lub niższej
• człowiek pracy, przedsiębiorczy
• osoba wierząca w naukę, chcąca się kształcić

Najpopularniejsze gatunki literackie w pozytywizmie: nowela, opowiadanie, obrazek, gawęda, powieść realistyczna, powieść tendencyjna, reportaż, listy z podróży

Przedstawiciele epoki:

• Henryk Sienkiewicz
• Bolesław Prus
• Eliza Orzeszkowa
• Maria Konopnicka
• Adam Asnyk
• Piotr Chmielowski

8. Młoda Polska (XIX/XX wiek)

W tej epoce akcent pada na treści ideowe. Popularna jest formuła duchowego przeobrażenia narodu. Następuje też kryzys związany z końcem wieku XIX.

Główne nurty Młodej Polski:

• neoromantyzm – podobieństwo do romantyzmu na gruncie postaw filozoficznych
• dekadentyzm – kryzys moralności, kultury, obyczajów, zachwiane dotychczasowego systemu wartości, manifestacja znudzenia, niechęć do natury, apatia i niechęć do działania
• symbolizm – symbol stanowi znak sugerujący metafizyczne treści
• naturalizm – człowiek jest elementem przyrody

Postawy ideowe w Młodej Polsce:

• franciszkanizm
• dekadentyzm
• impresjonizm
• katastrofizm
• kult sztuki

Najpopularniejsze gatunki literackie w Młodej Polsce: powieść naturalistyczna i psychologiczna, dramat symboliczny, satyra

Przedstawiciele epoki:

• Kazimierz Przerwa-Tetmajer
• Jan Kasprowicz
• Tadeusz Miciński
• Leopold Staff
• Stanisław Wyspiański
• Zofia Nałkowska
• Gabriela Zapolska

9. XX-lecie międzywojenne (1918-1939)

Epoka zdominowana przez niepokój związany z I wojną światową. Polska odzyskuje niepodległość, co ma ogromny wpływ na twórczość tego okresu.

Kierunki artystyczne w XX-leciu międzywojennym:

• ekspresjonizm
• futuryzm
• kubizm
• dadaizm
• surrealizm
• neoklasycyzm

Przedstawiciele epoki:

• Maria Dąbrowska
• Witold Gombrowicz
• Bolesław Leśmian
• Julian Przyboś
• Stefan Żeromski
• Stanisław Ignacy Witkiewicz
• Jarosław Iwaszkiewicz
• Julian Tuwim

10. Literatura wojny i okupacji

Epoka niezwykle trudna pod wieloma względami. Czas, kiedy literatura rozwijała się mimo toczących się działań wojennych. Wiersze wydawane były pod pseudonimem lub drukowane anonimowo w bardzo małym nakładzie. Stanowiły obraz wojennej rzeczywistości . Po wojnie zaczęły pojawiać się książki, które dawały świadectwo okrucieństwa i bestialstwa nazistów i sowietów. Do dziś stanowią one świadectwo tamtych lat.

Popularne motywy: zagłada i śmierć, wojna, powstanie warszawskie, walka, pochód ku śmierci, obóz, getto, miłość w obliczu wojny

Przedstawiciele epoki:

• Jerzy Andrzejewski
• Krzysztof Kamil Baczyński
• Miron Białoszewski
• Władysław Broniewski
• Tadeusz Borowski
• Gustaw Herling-Grudziński
• Tadeusz Gajcy
• Zofia Nałkowska
• Jan Lechoń