Środki poetyckie w polskiej literaturze

Środki poetyckie, nazywane też środkami stylistycznymi lub środkami artystycznego wyrazu, są najczęściej spotykane w poezji, choć bardzo często występują też w prozie. Są to elementy języka, które wpływają na wyobraźnię odbiorcy.

Środki poetyckie mają wywołać u czytelnika określone emocje. Pomagają też przekazać pewne treści, które nie mogą zostać przekazane wprost.

W języku polskim środki poetyckie dzieli się na pięć grup:

• fonetyczne,
• fleksyjne,
• słowotwórcze,
• leksykalne,
• składniowe.

1. Środki poetyckie – fonetyczne

Wśród fonetycznych środków poetyckich wyróżnia się:

• onomatopeje – naśladowanie dźwięków naturalnych za pomocą wyrazów, których brzmienie jest do nich zbliżone, np. Tak to to, tak to to, tak to to, tak to to („Lokomotywa” Juliana Tuwima)
• powtórzenia – pomaga w podkreśleniu treści ważnych, zaakcentowaniu ich w wierszu,
• anaforę – rozpoczynanie tym samym wyrazem lub wyrazami kolejnych zdań lub zwrotek, np. Szybko, zbudź się, szybko, wstawaj. || Szybko, szybko, stygnie kawa! || Szybko, zęby myj i ręce! (...) („Szybko” Danuty Wawiłow)
• epiforę – powtórzenie tego samego wyrazu lub wyrazów na końcu następujących po sobie wersów, zdań, np. sonet Sebastiana Grabowieckiego

2. Środki poetyckie – fleksyjne

Do fleksyjnych środków poetyckich należą:

• archaizmy – wyrazy, zwroty i formy gramatyczne właściwe dawnym epokom, dziś nieużywane, np. zbożny, przebyt, zwolena, dziela, gospodzie (przykłady archaizmów leksykalnych w „Bogurodzicy”)
• neologizmy – wyrazy nowo utworzone zgodne z regułami gramatycznymi danego języka, np. smakówka (życzenie komuś smacznego), parawaning , zapodaj (podaj)

3. Środki poetyckie – słowotwórcze

Do słowotwórczych środków stylistycznych należą:

• zdrobnienia – wyrażają najczęściej czułość, sympatię, choć mogą też wskazywać na złośliwość, ironię, np. dzieciaczki, choineczka,
• zgrubienia – najczęściej wskazują na osoby lub przedmioty, do których odnosimy się z pogardą, niechęcią, np. staruch.

4. Środki poetyckie – leksykalne

Wśród leksykalnych środków stylistycznych znajdują się:

• synonimy – wyrazy bliskoznaczne, których znaczenia są podobne, np. dom – gmach – budynek,
• animizacja – przypisywanie cech istot żywych przedmiotom, zjawiskom przyrody, np. wiatr jęczy,
• hiperbola – zamierzona przesada w opisie zjawiska lub przedmiotu, np. oszalały z krwi,
• personifikacja – przypisywanie cech i czynności ludzkich zwierzętom, przedmiotom, zjawiskom, np. wierzba płacząca,
• eufemizm – słowo lub zwrot użyte w celu złagodzenia wyrażeń wulgarnych, drastycznych, np. mijasz się z prawdą zamiast kłamiesz,
• metonimia – zastąpienie właściwego wyrazu innym, będącym z tamtym w określonym związku, np. czytam Mroza, będziemy omawiać Mickiewicza,
• peryfraza – zastąpienie metaforą słowa oznaczającego przedmiot, czynność, cechę, np. słońce – gwiazda ognista,
• synekdocha – użycie nazwy całości na oznaczenie części (i na odwrót), np. powieść zamiast proza,
• symbol – znak językowy, mający poza znaczeniem dosłownym inne, ukryte, np. rozdarta sosna (S. Żeromski),
• porównanie – połączenie wyrazowe, którego człony łączy spójnik lub przysłówek, np. czarny jak smoła,
• epitet – określenie rzeczownika, uwydatniające charakterystyczne cechy przedmiotu, np. potężny dąb (epitet stały), złote serce (epitet przenośny), lazurowe niebo (epitet zdobniczy).

Animizacja, personifikacja, metonimia, peryfraza, synekdocha, oksymoron, eufemizm i hiperbola to rodzaje metafory.

5. Środki poetyckie – składniowe

Do składniowych środków poetyckich należą:

• pytanie retoryczne – pytanie, na które nie oczekuje się odpowiedzi,
• apostrofa – bezpośredni zwrot do opisywanej osoby, przedmiotu, zjawiska utrzymany w tonacji wykrzyknikowej, np. Litwo! Ojczyzno moja!,
• anakoluty – zdania, które nie mają poprawnej budowy składniowej,
• inwersja – świadome przestawienie wyrazów.

Składniowym środkiem poetyckim jest również sposób łączenia zdań (spójnikowy lub bezspójnikowy).