Rodzaje zdań w języku polskim
W szkole podstawowej dzieci poznają rodzaje zdań. Nie jest to łatwe zagadnienie. By je przyswoić, potrzebne jest skupienie i zaangażowanie ze strony ucznia, co w obecnych czasach nie jest zadaniem łatwym.
1. Co to jest zdanie?
Zdanie to ciąg wyrazów, który wyraża zrozumiałą dla odbiorcy informację. Zawiera osobową formę czasownika, formę nieosobową czasownika zakończoną na -no, -to lub czasowniki nieodmienne, np. trzeba, wolno (Trzeba to zrobić dzisiaj). Wyrazy w zdaniu łączą się w związki wyrazowe, na które składają się wyraz nadrzędny (wyraz określany) i wyraz podrzędny (wyraz określający). Można je przedstawiać za pomocą wykresów.
Reguły ortograficzne i interpunkcyjne dotyczące zdania są jasne: zaczynamy je wielką literą i kończymy kropką, znakiem zapytania lub wykrzyknikiem.
2. Rodzaje zdań w kontekście komunikacji językowej
W każdym zdaniu można wydzielić dwa człony: człon wyjściowy - temat (datum) - to, o czym się mówi - część stanowiąca znaną nadawcy i odbiorcy informację człon rozwijający - remat (novum) - to, co się mówi nowego o temacie.
W zależności od celu wypowiedzi wyróżnia się: Zdanie oznajmujące - konstruując je, powiadamiamy kogoś o czymś, np. Muszę odrobić zadanie domowe. Po pracy zrobię zakupy. Zdanie pytające - za jego pomocą pytamy kogoś o coś lub o kogoś, np. O której kończysz lekcje? Zdanie rozkazujące - wyraża polecenie, prośbę lub rozkaz, np. Po szkole wróć od razu do domu*. Zdanie oznajmujące najczęściej kończy się kropką, pytające - znakiem zapytania. Na końcu zdania rozkazującego możemy postawić kropkę lub wykrzyknik.
3. Podział zdań ze względu na budowę
Zdania dzielimy na zdania pojedyncze (zawierają jedno orzeczenie) i złożone (zawierają dwa orzeczenia lub więcej). Wśród zdań pojedynczych wyróżnia się: zdanie nierozwinięte - zawiera tylko główne części zdania, a więc podmiot i orzeczenie lub samo orzeczenie, np. Dziecko płacze. Kot miauczy. Pojechali. zdanie rozwinięte - zawiera główne i poboczne części zdania. Składa sie z grupy podmiotu i grupy orzeczenia, np. Wczoraj, kiedy padało, musiałem iść z psem na spacer. Zdania złożone dzielimy na: zdanie złożone współrzędnie - w tym zdaniu jego części składowe uzupełniają się wzajemnie, wnosząc dodatkowe informacje i pozostając względem siebie w relacji równorzedności, np. Mama upiekła tort, ozdobiła go owocami, a potem polała je karmelem. zdanie złożone podrzędnie - wypowiedzenia składowe zdania pozostają względem siebie w stosunku nierównorzędnym. Łączą się za pośrednictwem spójników, zaimków względnych lub bezpośrednio (wypowiedzeniem podrzednym jest w tym przypadku równoważnik zdania, którego nie poprzedza żaden wskaźnik zespolenia, np. Usłyszawszy mnie, krzyknęła z radości). Zdanie złożone zbudowane jest ze zdań pojedynczych. Nazywamy je zdaniami składowymi (liczba zdań składowych to liczba orzeczeń).
4. Co to jest zdanie bezpodmiotowe?
Szczególnym rodzajem zdania jest zdanie bezpodmiotowe. Nie ma w nim podmiotu wyrażonego osobnym słowem. Nie można się go również domyślić (ani na podstawie formy orzeczenia, ani kontekstu). W większości przypadków zdanie bezpodmiotowe informuje o zjawiskach pogodowych oraz stanach fizycznych i psychicznych, np. Grzmi. Pada. Boli. Do zdań bezpodmiotowych zalicza się również zdania z orzeczeniem wyrażonym nieosobową formą czasownika zakończoną na -no, -to, gdzie sprawca czynności jest bliżej nieokreślony, np. Wybudowano nową szkołę. Co ważne, tego rodzaju zdania informują o czynnościach w czasie przeszłym. Zdanie bezpodmiotowe w czasie teraźniejszym ma orzeczenie w 3. formie os. l. poj. z zaimkiem się, np. Zabrania się palenia w pomieszczeniu.
5. Rodzaje zdań złożonych współrzędnie
W zależności od rodzaju związków treściowych, jakie istnieją między wypowiedzeniami składowymi w obrębie zdań współrzędnie złożonych, wyróżnia się następujące rodzaje zdań złożonych współrzędnie: łączne - treści zdań składowych łączą się w czasie i przestrzeni. Wspólny jest podmiot lub okoliczności, np. Janek zjadł obiad i odłożył talerz do zmywarki. Charakterystyczne spójniki: i, oraz, zaraze, też, również. rozłączne - treści zdań składowych wykluczają się wzajemnie. Czynności, o których mówi się w zdaniach składowych, nie można wykonać w tym samym czasie, np. Albo z nami idziesz, albo zostajesz w domu. Charakterystyczne spójniki: albo, lub, czy, bądź. przeciwstawne - treści zdań składowych przeciwstawiają się sobie, np. Nie chcę, ale muszę zrobić to zadanie. Charakterystyczne spójniki: ale, lecz, a, jednak, zaś, natomiast. wynikowe - treść drugiego zdania składowego wynika z treści pierwszego, np. Jestem tylko człowiekiem, mam więc prawo się pomylić. Charakterystyczne spójniki: więc, toteż, zatem, dlatego.
