Tradycje wielkanocne - dawniej i dziś

Tradycje wielkanocne i zwyczaje ludowe związane z tymi świętami towarzyszą nam od setek lat. Część z nich już zanikła, jednak niektóre z nich są w dalszym ciągu kultywowane, nie wyobrażamy sobie bowiem Wielkanocy bez pisanek czy Śmigusa-Dyngusa bez choćby symbolicznego polewania wodą. Jak wygląda Niedziela Palmowa? Czemu dawniej miało służyć wieszanie śledzia i co to jest barabanienie? O tych oraz innych tradycjach wielkanocnych w artykule poniżej!

1. Od Środy Popielcowej do Świąt Wielkanocnych

Każdego roku po kilkutygodniowym okresie karnawałowych bali i zabaw nadchodzi Środa Popielcowa. Od tego czasu katolicy rozpoczynają 40-dniowy post, w którego czasie przygotowują się do Świąt Wielkanocnych.

Z Wielkanocą wiąże się mnóstwo tradycji i zwyczajów ludowych, które dawniej obowiązkowo kultywowano, szczególnie na obszarach wiejskich. Oprócz doskonale znanej nam Niedzieli Palmowej, Śmigusa - Dyngusa czy święcenia koszyczków, dawniej organizowano również z okazji Wielkanocy inne atrakcje.

Poniżej opisujemy kilka wybranych, znanych nam dobrze zwyczajów wielkanocnych oraz kilka takich, których większość z nas już nawet nie zna - a szkoda, być może warto byłoby do niektórych wrócić?

Zobacz film: "Pomysły na rodzinną aktywność fizyczną"

2. Tradycje wielkanocne: Niedziela Palmowa

Niedziela Palmowa (inaczej zwana "Niedzielą Męki Pańskiej", "Wierzbną" lub "Kwietną") to ruchome święto kalendarzu katolickim, które przypada na 7 dni przed Wielkanocą. Ustanowiona została na pamiątkę przybycia Jezusa do Jerozolizmy, wywodzi się z VII wieku, z Francji.

Według przekazu płynącego z Ewangelii, kiedy Jezus wjechał na osiołku do Jerozolimy, jej mieszkańcy wyszli mu na spotkanie, rzucając mu pod nogi gałązki palmowe. Z tej właśnie okazji w Niedzielę Palmową Katolicy ruszają do Kościołów z pięknie ozdobionymi palmami, aby je poświęcić.

Niedziela Palmowa rozpoczyna Wielki Tydzień, jej termin wypada między 15 marca a 18 kwietnia, w 2025 roku Niedziela Palmowa będzie 13 kwietnia.

W wielu miejscowościach w Polsce w Niedzielę Palmową organizowane są konkursy na samodzielnie wykonaną najwyższą palmę. Ta tradycja jest żywa przede wszystkim w Małopolsce w Limanowej i Lipnicy Murowanej, a także w kurpiowskich Lipnikach.

3. Tradycje wielkanocne: Pisanki

Pisanki to ogólnie mówiąc, zdobione według różnych technik jajka. Najstarsze pisanki pochodzą jeszcze z Mezopotamii, zwyczaj ten znany był w czasach cesarstwa rzymskiego - pisał o nich między innymi Juwenalis, Owidiusz i Pliniusz Młody.

Najstarsze polskie pisanki pochodzą z końca X wieku. Odnaleziono je w czasie wykopalisk archeologicznych w pozostałościach grodu na opolskiej wyspie Ostrówek. Wzór rysowany był roztopionym woskiem, po czym pisankę wkładano do barwnika, którym były łupiny cebuli lub orchy, które dawały im brunatnoczerwony kolor.

W wyniku chrystianizacji pisanki włączone zostały do stałych elementów symboliki Świąt Wielkanocnych. Nawiązują one do rodzącej się do życia przyrody oraz symbolizują nadzieję wynikającą z wiary w zmartwychwstanie Jezusa.

W dawnych czasach zdobieniem jaj zajmowały się jedynie kobiety, panom nie wolno było w tym czasie wchodzić do izby. Jeśli tak by się stało, należałoby odczynić urok, który intruz mógł na nie rzucić.

Wśród pisanek możemy wyróżnić:

• drapanki;
• kraszanki;
• oklejanki;
• nalepianki;
• ażurki.

Ciekawostką jest, że w okolicach Śląska Opolskiego, pisanki wypiekane były z piernikowego ciasta i ozdabiane lukrem.

4. Tradycje wielkanocne - koszyczek wielkanocny

Zwyczaj święcenia koszyczka wielkanocnego jest jednym z najlepiej znanych w Polsce od bardzo dawna, choć na Śląsku przyjął się dopiero w latach 70. i 80. XX wieku, docierając do tego regionu razem mieszkańcami Polski centralnej.

Według dawnego zwyczaju, wracając ze święconką należało obejść dom trzy razy, zgodnie z ruchem wskazówek zegara, aby pozbyć się z gospodarstwa złych mocy.

Co powinno znaleźć się w koszyczku wielkanocnym?

• jaja (w postaci pisanek, kraszanek, itd.);
• wędliny;
• sól kuchenna;
• baranek;
• chlebek;
• chrzan;
• miód;
• pieprz;
• babka wielkanocna.

Sam koszyczek, najczęściej wykonany z wikliny, przystraja się listkami borowiny lub bukszpanu.

5. Tradycje wielkanocne: Śmigus-Dyngus

Śmigus-Dyngus, inaczej zwany Lanym Poniedziałkiem, to zwyczaj starosłowiański, związany z Poniedziałkiem Wielkanocnym w Kościele Katolickim. Jest nazywany na wiele sposobów, w zależności od regionu.

Powstanie tego zwyczaju wiąże się z praktykami Słowian, którzy chcieli w ten sposób uczcić odejście zimy i nadejście wiosny. Śmigus i Dyngus były to dwa odrębne obyczaje.

Śmigus to przede wszystkim było smaganie się nawzajem palmami lub witkami wierzby po nogach i polewaniu się zimną wodą, co miało symbolizować wiosenne oczyszczenie się z chorób i brudu oraz grzechu.

Dyngus z kolei był to sposób na wykupienie się pisankami od podwójnego lania. Polegał na odwiedzaniu się wzajemnie wśród znajomych, a także przypadkowych osób. W czasie takich wizyt na gości czekał najczęściej poczęstunek lub dary z zaopatrzeniem na dalszą drogę.

Według Słowian polewanie wodą miało przynosić płodność, stąd też olewane były wszystkie panny na wydaniu. Po synkretyzmie z chrześcijaństwem w niektórych częściach kraju ustalono, że trzeciego dnia Świąt Wielkanocnych płeć żeńska ma prawo do rewanżu za ich wcześniejsze oblanie.

Po przejęciu tego zwyczaju przez chrześcijaństwo, Lany Poniedziałek wiązał się z oczyszczeniem za pomocą wody. Wcześniej Polacy prawdopodobnie obchodzili to święto w ramach upamiętniania chrztu Polski.

Współcześnie Śmigus-Dyngus traktowany jest jako zabawa w oblewanie się wodą. Dziś już nie tylko panny są obiektem "ataku", lecz wszyscy, niezależnie od płci. Jest to okazja do zakupienia specjalnych gadżetów jak np. balon wodny lub pistolet na wodę. Często zamiast wody używa się perfum lub wody kolońskiej.

Czasem zwyczaj polewania się wodą z okazji tego święta przybiera niebezpieczne formy, kiedy do interwencji wzywane są odpowiednie służby, a prawnicy interpretują takie zabawy jako zakłócanie porządku publicznego.

6. Dawne tradycje wielkanocne

Wśród dawnych tradycji wielkanocnych możemy wyróżnić takie jak:

• "pogrzeb żuru" - w czasie ostatnich dwóch dni postu robiono "pogrzeb żuru", kiedy to potrawa ta była głównym daniem, po czym ceremonialnie wylewano go na ziemię, aby zakończyć cały post;
• "wieszanie śledzia" - śledź jako kolejny symbol wielkiego postu, był ceremonialnie żegnany na jego zakończenie. Zwykle przybijano go do drzewa i w ten sposób go "karano", że tak długo gościł na naszym stole;
• "barabanienie" - zwyczaj bębnienia na wielkim kotle, który praktykowany był w Iłży w nocy z Wielkiej Sobotę na Wielką Niedzielę;
• "topienie Judasza" - w Wielką Środę na niektórych wsiach kultywuje się ten obrzęd, który polega na zrobieniu ze słomy i starych ubrań kukły, którą potem wleczono po całej okolicy na łańcuchach. Po drodze zbierali się mieszkańcy i okładali kukłę kijami, a na koniec wrzucano "zdrajcę" do bagna lub stawu, przez co sprawiedliwości stawało się zadość.