Badania psychologiczne dziecka podczas postępowania rozwodowego
Na czym polegają badania psychologiczne, które zleca sąd, gdy rodzice nie mogą dogadać się w sprawie opieki nad dzieckiem po rozwodzie? Jakie mogą być konsekwencje takiego badania i w jakich przypadkach się je przeprowadza?
Przykładowa sytuacja:
Mąż i ja rozwodzimy się, mamy jedno dziecko. Ja chcę, żeby zamieszkało ze mną, mąż zgadza się na to, ale chce, by syn spędzał z nim wszystkie weekendy i trzy popołudnia w każdym tygodniu. Ja nie zgadzam się z tą propozycją, a syn jest zagubiony i pytany o zdanie, nie potrafi jednoznacznie odpowiedzieć. Nie umiemy też z mężem porozumieć się w sprawach takich jak wybór szkoły dziecka.
Zgodnie z art. 56 Kodeksu postępowania cywilnego sąd może orzec rozwód, jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, jednakże rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci. Jest to tzw. przesłanka negatywna do rozwodu. Ustalenie, czy zachodzą okoliczności uzasadniające odmowę orzeczenia rozwodu, wymaga zwykle badania psychologicznego dziecka przez biegłego psychologa, które zleca sąd. Praktyka pokazuje, że taką okolicznością jest zwykle krótki okres separacji faktycznej rodziców dziecka, co powoduje, że nie zdążyło się ono oswoić z rozstaniem rodziców, reaguje jeszcze bardzo emocjonalnie na nieobecność jednego z nich i na orzeczenie rozwodu rodzice powinni poczekać.
Należy pamiętać, że rozwód to wydarzenie przełomowe nie tylko w życiu rozstających się dorosłych ludzi, ale także dla dziecka lub dzieci, które urodziły się z ich związku. Dla kilku- czy nastolatka oznacza on zwykle ogromną zmianę związaną z rozstaniem rodziców. Dziecko ma silne poczucie straty pełnej rodziny, czemu może towarzyszyć utrata poczucia bezpieczeństwa, zagubienie, niepewność co do przyszłości.
Sytuacja dziecka jest wyjątkowo trudna, gdy rodzice rozstają się w atmosferze konfliktu, oskarżają się wzajemnie, obrażają, a robią to także w obecności syna lub córki lub wtajemniczają je w sprawy dorosłych. Dziecko zwykle staje wtedy w obliczu konfliktu lojalnościowego. Zadaniem sądu rozwodowego jest rozpoznanie potrzeb najmłodszego uczestnika tej sytuacji i zapewnienie mu nowych warunków do życia, które będą zgodne z jego dobrem.
Jeśli małżonkowie mają małoletnie dzieci, sąd wydając wyrok rozwodowy rozstrzyga w nim nie tylko o rozwiązaniu małżeństwa, ale także o tym, z którym z rodziców każde z potomstwa zamieszka na stałe, jak będą wyglądały kontakty z drugim z rodziców, a także o zakresie władzy rodzicielskiej każdego z rodziców.
Najbardziej pożądana jest dla sądu sytuacja, gdy małżonkowie przed złożeniem pozwu lub już w czasie procesu prowadzą rozmowy i sami bądź z pomocą mediatora wypracują wspólne stanowisko w ww. kwestiach. Rola sądu w takim przypadku sprowadza się do oceny, czy zaproponowane przez rodziców porozumienie jest zgodne z dobrem dziecka i jeśli tak będzie – uwzględnienia tego stanowiska w wyroku.
Jeśli natomiast mamy do czynienia z przeciwnymi stanowiskami każdego z rodziców, sąd musi przeprowadzić postępowanie dowodowe, by zebrać informacje nt. sytuacji opiekuńczo-wychowawczej dziecka i rozstrzygnąć o jego przyszłości, mając na względzie jego dobro. Właśnie to kryterium jest naczelnym w kodeksie rodzinnym. Potrzeby rodziców są w tym przypadku mniej ważne, o czym niestety rodzice często zapominają.
W opisanej wyżej sytuacji, sąd zwykle dopuszcza na wniosek strony lub z urzędu (czyli z własnej inicjatywy) dowód z opinii biegłego psychologa, a niekiedy także dodatkowo pedagoga. Może to być także opinia sporządzona, na podstawie art. 2901 Kpc, przez opiniodawczy zespół sądowych specjalistów (wcześniej RODK czyli Rodzinny Ośrodek Diagnostyczno-Konsultacyjny), a składający się z poszerzonego grona specjalistów.
Badanie odbywa się poza budynkiem sądu. Biegli zapraszają na badanie zwykle wszystkich członków rodziny, tj. rodziców i dziecko/dzieci. Z osobami tymi przeprowadzają rozmowy. Ponadto dorosłych proszą o wypełnienie kwestionariuszy, rozwiązanie testów, a dzieci rysują, bawią się i są obserwowane w spontanicznych kontaktach z rodzicami. Na tej podstawie biegli starają się rozpoznać sytuację psychologiczną dziecka, charakter więzi, jakie ma ono z każdym z rodziców oraz zasugerować sądowi, jakie decyzje powinien podjąć w kwestii miejsca zamieszkania dziecka, kontaktów, władzy rodzicielskiej, a także, czy dziecku lub jego rodzicom potrzebna jest pomoc specjalistów.
Sąd zwykle ustala miejsce zamieszkania dziecka przy tym z rodziców, z którym dziecko jest silniej związane, o ile oczywiście rodzic ten ma odpowiednie kompetencje rodzicielskie i warunki bytowe. Jeśli drugi z rodziców wnioskuje o kontakty z dzieckiem, sąd ustala ich zakres, biorąc pod uwagę przede wszystkim potrzeby emocjonalne, a także takie okoliczności jak rozkład zajęć rodzica i dziecka, warunki bytowe rodzica, który wnioskuje o kontakt.
Sąd powinien uwzględniać także „rozsądne życzenia” dziecka w tym zakresie (art. 1131 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Badanie psychologiczne dziecka pozwala poznać te życzenia dziecka.
W badaniu psychologicznym rodziny oceniane są także kompetencje opiekuńcze i wychowawcze rodziców, a więc warunki, w jakich wychowywane jest dziecko. Biegli badają, czy prezentują oni prawidłowe postawy w tym zakresie, jakie stosują systemy kar i nagród, jakie błędy popełniają. Istotnym źródłem wiedzy jest relacja i zachowanie dziecka. W praktyce bowiem często spotykane są takie przypadki, gdy np. gdy jeden z rodziców nadużywa alkoholu, stosuje kary cielesne czy zbyt silnie przeżywa urazy, których doświadczył od małżonka i obciąża nimi dziecko czy wręcz manipuluje nim, nastawia je przeciwko drugiemu rodzicowi.
Jeśli biegli mają zastrzeżenia do jednego lub obojga rodziców, co do sposobu zachowania wobec dziecka, mogą zasugerować udanie się przez nich do specjalisty, na terapię, grupę wsparcia etc. Niekiedy sąd dla dobra dziecka decyduje się poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej przez jednego lub oboje rodziców nadzorowi kuratora sądowego.
Władza rodzicielska to także podejmowanie decyzji w takich sprawach jak edukacja czy zdrowie dziecka - należy to z zasady do obojga rodziców. Gdy nie potrafią dojść do porozumienia, rozstrzyga sąd opiekuńczy.
Sąd orzekający rozwód, ustalając czy władza rodzicielska ma być przyznana obojgu rodzicom czy też jednemu bądź obojgu ograniczona, bierze pod uwagę to, czy rodzice – mimo rozwodu - rozmawiają ze sobą o dziecku i jego sprawach oraz czy potrafią współdziałać dla jego dobra. Wiele informacji na ten temat może dostarczyć także badanie psychologiczne dziecka.
Sąd, mając na uwadze opinię biegłego czy biegłych, może skierować także dziecko do specjalistów, w tym na pogłębioną diagnozę psychologiczną, psychiatryczną czy terapię.
Tekst autorstwa Kancelarii radcy prawnego Dorota Kupper.
