Rozwój motoryczny niemowląt

W pierwszym roku życia dziecko bardzo intensywnie się rozwija. Wzrost zwiększa się o 50%, a waga podwaja po około trzech-czterech miesiącach życia. Okres między piątym a siódmym miesiącem jest określany mianem „fizjologicznych urodzin”. Po nim następuje „faza ekspansji”, której pierwszy podokres związany jest z rozwojem umiejętności panowania nad własnym ciałem. W tym okresie szybko rozwija się aparat ruchu, czyli kościec i mięśnie. Rozwój ruchowy niemowlęcia stanowi najbardziej wyrazisty przejaw rozwoju dziecka – we wczesnych stadiach jest miarą dojrzewania organizmu, a zwłaszcza układu nerwowego. Jak przedstawia się rozwój motoryczny niemowląt?

1. Rozwój postawy ciała i lokomocji

W niemowlęctwie, wraz z kształtowaniem się pionowej postawy ciała, z pierwotnej kifozy, przebiegającej przez całą długość kręgosłupa, wyodrębnia się około trzeciego-czwartego miesiąca życia lordoza szyjna (co wiąże się z umiejętnością podnoszenia i utrzymania głowy), a około dziewiątego-dwunastego miesiąca lordoza lędźwiowa, powstająca w efekcie pionizacji ciała. Obserwuje się ponadto intensywny rozwój tkanki tłuszczowej, co sprzyja termoregulacji. Psychologowie używają określenia „rozwój psychoruchowy”, aby zaznaczyć powiązania psychiki i motoryki w rozwoju niemowlęcia. Umiejętności panowania nad postawą ciała oraz wszelkie zmiany w zakresie motoryki (lokomocja, chwytanie, manipulacja) przebiegają zgodnie ze stałą, typową kolejnością, wyznaczoną przez trzy kierunki (prawa) rozwoju:

1. cefalokaudalny kierunek rozwoju – oznacza, że rozwój postępuje od części głowowej (ruchy gałek ocznych, dowolne ruchy mięśni szyi), następnie rozwija się część tułowiowa (ruchy rąk, ruchy tułowia), a na końcu część nożna (dowolne ruchy nóg, chodzenie);
2. proksymodystalny kierunek rozwoju – oznacza, że zmiany postępują w kierunku od osi podłużnej ciała na boki, czyli najpierw rozwijają się mięśnie położone blisko kręgosłupa, następnie mięśnie ramion, przedramion, dłoni i palców;
3. łokciowo-promieniowy kierunek rozwoju – oznacza, że w osi poprzecznej ciała rozwój przebiega od piątego małego palca dłoni do kciuka.

Zobacz film: "Jak przewijać niemowlę?"

W badaniach stwierdzono również dwie prawidłowości rozwoju ruchowego:

1. przejście od globalnych, rozlanych do zlokalizowanych reakcji ruchowych (noworodek reaguje na dźwięk nieskoordynowanymi ruchami całego ciała, zaś niemowlę potrafi w odpowiedzi na bodziec odwrócić głowę);
2. wcześniejsze przyswajanie ruchów cyklicznych (dwufazowych, np. poruszanie ręką z grzechotką) niż acyklicznych (trójfazowych, np. spostrzeganie, sięganie i chwytanie).

Zanim jednak dziecko opanuje kolejne nawyki ruchowe, musi zdobyć kontrolę nad pozycją ciała, czyli postawą. I tak, w trzecim miesiącu dziecko podniesione do pozycji pionowej zdolne jest sztywno trzymać głowę, w ósmym miesiącu – samodzielnie siedzieć, a w dziesiątym – stać, trzymając się oparcia. Prawa rozwoju ruchowego znajdują swój wyraz również w rozwoju lokomocji. Obroty w pozycji leżącej (z pleców na bok – trzeci miesiąc, z brzucha na plecy – piąty miesiąc, z pleców na brzuch – szósty miesiąc), samodzielne siadanie i pełzanie – ósmy miesiąc, prowadzą do raczkowania – dziesiąty-jedenasty miesiąc, i chodzenia – dwunasty-trzynasty miesiąc.

2. Etapy rozwoju ruchowego miesiąc po miesiącu

Miesiąc życia dziecka	Zdolności ruchowe
po narodzinach	dłonie zamknięte, odruch chwytny rąk, przy próbie postawienia odruchowy wyprost nóg, w pozycji na plecach naprzemienne ruchy kończyn i ułożenie głowy na boku, przy podciąganiu do siadu głowa opada w przód, w pozycji siedzącej kilkakrotne podnoszenie główki i utrzymywanie jej przez sekundę, w pozycji na brzuchu kończyny całkowicie zgięte, odruchowe pełzanie nóżkami, obracanie głową z położenia środkowego w bok
1. miesiąc życia	dłonie częściej lekko otwarte, stawianie oporu przy próbie otwierania piąstek, mimowolne prowadzenie rąk do ust, w pozycji na plecach głowa w linii środkowej przez co najmniej 10 sekund, w pozycji na brzuchu unoszenie głowy na około 3 sekundy
2. miesiąc życia	trzymanie grzechotki przez krótki czas, energiczne wymachiwanie nóżkami, zanikanie chodu automatycznego i reakcji podparcia, w pozycji na brzuchu unosi głowę do kąta 45 stopni i wsparte na rękach odrywa nieznacznie klatkę piersiową oraz jednocześnie lub na przemian głowę i nogi, w siadzie nie prostuje tułowia i trzyma główkę prosto przez około 5 sekund
3. miesiąc życia	w pozycji na brzuchu unosi głowę pod kątem 45-90 stopni i utrzymuje przez około minutę, przy podciąganiu do pionu lekko unosi głowę, w siadzie kontroluje głowę przez pół minuty, dłonie otwarte, podpieranie się na przedramionach, podnoszenie rączek nad głowę, poruszanie grzechotką włożoną do ręki, wyciąganie dłoni do trzymanej przed dzieckiem zabawki, przytrzymywane nad podłogą ugina nogi w kolanach, jedna noga podnosi się automatycznie
4. miesiąc życia	dobra kontrola głowy, obracanie się z brzucha na plecy, naprzemienne kopanie nóżkami, pełzanie po okręgu, pewne podpieranie się na przedramionach w pozycji na brzuchu, siedzenie przy podtrzymywaniu za dolną część tułowia, wkładanie zabawek do ust, zabawa palcami, niepewne zbliżanie dłoni do grzechotki, przytrzymywane w pozycji stojącej naprzemiennie zgina i prostuje kończyny w stawach skokowych i kolanowych
5. miesiąc życia	w pozycji na brzuchu długo trzyma uniesioną głowę, opiera się na dłoniach, unosi klatkę piersiową na wyprostowanych rękach, sięga po zabawkę umieszczoną na wysokości wzroku, w pozycji na plecach sięga do stóp i prowadzi je do ust, aktywnie unosi głowę, siedzi pochylone, przewraca się z brzucha na plecy i odwrotnie, w pozycji stojącej opiera się na czubkach palców, chwyta grzechotkę całą dłonią z prostym kciukiem, przekłada ją z ręki do ręki, wkłada zabawkę do buzi
6. miesiąc życia	w pozycji na brzuchu podpiera się na dłoniach i stopach, sięga po jedną z dwóch podanych kostek, podtrzymywane pionowo utrzymuje ciężar ciała, w pozycji na plecach unosi głowę i bawi się stopami, posadzone lub podciągnięte samodzielnie siedzi z prostymi plecami, aktywnie się podciąga za podane palce
7. miesiąc życia	samodzielne podciąganie się do pozycji siedzącej, pełzanie okrężnie i do tyłu, obracanie się w obie strony, chwytanie palcami i prostym kciukiem, sięganie obiema rękami, obracanie zabawką w ręce, podciągane do stania sprężynuje
8. miesiąc życia	stoi z podparciem, próbuje podnieść się do stania, pełza na brzuchu do przodu, utrzymuje równowagę w siadzie, siedzi pewnie bez podparcia, świadomie wypuszcza przedmioty, z leżenia na brzuchu chce usiąść, zginając biodra i obracając tułów
9. miesiąc życia	zdejmuje z głowy czapkę, dotyka palcem wskazującym szczegółów zabawek, celowo upuszcza przedmiot, przechodzi z siadu do leżenia, trzymane za ręce stoi na całych podeszwach
10. miesiąc życia	wyjmuje mały przedmiot z dużego, kołysze się na czworakach, stabilnie siedzi, z pozycji na brzuchu podnosi się do siadu, chodzi bokiem, trzymając się poręczy
11. miesiąc życia	raczkowanie, dobra równowaga w siadzie, przyciąganie zabawki za sznurek, chodzi trzymane za rękę, chodzi bokiem, trzymając się mebli, samodzielnie wstaje, chwytając się poręczy
12. miesiąc życia	pełne raczkowanie, chodzi trzymane za jedną rękę, pierwsze samodzielne kroki bez podparcia, wkładanie małego przedmiotu do dużego, próby samodzielnego jedzenia łyżką, samodzielne picie z kubeczka

3. Rozwój umiejętności dowolnego chwytania

Rozwój motoryczny maluchów obejmuje także zmiany w zakresie chwytu i manipulacji. W czwartym-piątym miesiącu życia dziecka obserwuje się ruch wahadłowy i chwyt prosty, tzn. maluch uruchamia staw barkowy i chwyta całą dłonią od góry – palce owijają przedmiot. W okolicach szóstego miesiąca życia pojawia się ruch łukowaty i chwyt dłoniowo-łokciowy. Dziecko uruchamia już staw łokciowy, wyciągając rękę do zabawki i chwyta przedmiot całą dłonią, wyłączając kciuk. Sięga ku przedmiotowi jedną ręką, postukuje i potrząsa chwyconą zabawką, ale nie jest w stanie utrzymać dwóch przedmiotów jednocześnie. Ponad półroczne dziecko pochyla ciało ku przedmiotowi i pojawia się u niego chwyt nożycowy – przywodzi kciuk do pozostałych palców. Zaznacza się powoli przewaga jednej ręki (dominującej).

Dziecko jest zdolne trzymać po jednym przedmiocie w każdej ręce i przekładać je z ręki do ręki. Około dziewiątego miesiąca życia maluch uruchamia staw nadgarstka. Pojawia się też chwyt pęsetkowy – przeciwstawianie kciuka i palca wskazującego oraz zdolność chwytania opuszkami palców. Niemowlę manipuluje przedmiotami aktywnie, używając obu rąk. Istotnym aspektem rozwoju manipulacji jest koordynacja wzrokowo-ruchowa. Maluch poszukuje przedmiotów, które znikają z jego pola widzenia. Rozwój motoryczny niemowlęcia jest odzwierciedleniem intensywnego doskonalenia się układu nerwowego – mielinizacji włókien nerwowych oraz rozrostu pól i okolic kory mózgowej.