Dlaczego powinniśmy obserwować przebieg rozwoju małych dzieci?

Fragment książki pt.: "Sprawdzian rozwoju psychoruchowego niemowląt"

Pierwszy rok życia dziecka to czas znaczących zmian, dlatego rodzice i opiekunowie ze szczególną troską i uwagą przyglądają się, czy proces ten przebiega pomyślnie i bez zakłóceń. Sięgają do ogólnodostępnych poradników, w których autorzy szczegółowo opisują wręcz każdy tydzień życia niemowlęcia z podziałem na znaczące sfery rozwojowe. Często porównują postępy swojego dziecka z wynikami prezentowanymi w skalach i sprawdzianach rozwoju przeznaczonych do badania niemowląt.

1. Granice normy

Analizując treść różnych poradników, można odnieść wrażenie, że wszystkie dzieci rozwijają się w ten sam sposób i w identycznym tempie. Dlatego niektórzy rodzice, zaniepokojeni choćby najdrobniejszymi odchyleniami do normy zaobserwowanymi u swojej pociechy, wpadają w panikę i szukają pomocy u specjalistów. Są też lekarze, którzy spełniając ich oczekiwania, kierują dzieci na specjalistyczne badania, dodatkowo pogłębiając niepokoje rodzicielskie. A przecież rozwój dziecka przebiega w sposób indywidualny i może odbiegać od normy wyznaczonej przez skale rozwojowe. Problem w tym, jakie rozbieżności w funkcjonowaniu małych dzieci w porównaniu z normami rozwojowymi można uznać za bezpieczne, a jakie powinny budzić niepokój.

Zobacz film: "Jak przewijać niemowlę?"

Zgodnie z wytycznymi dla lekarzy opracowanymi przez Jagnę Czochańską dla Instytutu Matki i Dziecka nieprawidłowości w rozwoju psychoruchowym trzeba podejrzewać u niemowląt, u których opóźnienie w stosunku do przyjętych norm wynosi:

• 1 miesiąc (lub więcej) w pierwszym półroczu życia,
• 2 miesiące (i więcej) w trzecim kwartale,
• powyżej 3 miesięcy w czwartym kwartale.

Czasami zdarza się, że niemowlę „nie mieści” się w normach rozwojowych sugerowanych przez autorów poradników, a jego rozwój w niektórych sferach przebiega znacznie wolniej. Rodzice nieświadomi powagi takiej sytuacji bagatelizują problem, uznając, że „dziecko z tego wyrośnie”. Podobnie postępuje wielu pediatrów, którzy uspokajają rodziców, zamiast kierować ich na specjalistyczne badania i poszukiwać przyczyn zaburzeń rozwojowych.

2. Gdzie szukać informacji na temat zaburzeń rozwojowych?

Mimo tak wielu publikacji na temat rozwoju małych dzieci, ustalenie gamy zaburzeń rozwoju jest kłopotliwe. Różni autorzy podają dosyć szczegółowe opisy prawidłowego rozwoju niemowlęcia, natomiast kwestie dotyczące zaburzeń jedynie sygnalizują, bądź też takie informacje znajdują się tylko w wybranych podręcznikach. W pracach z zakresu psychologii klinicznej dziecka i pedagogiki specjalnej znajdziemy co prawda charakterystykę zaburzeń rozwoju ruchowego, percepcji, koordynacji, mowy, kontaktów społecznych i tym podobnych, jednak ustalenie konkretnych wskaźników zaburzonego rozwoju wymaga dogłębnej analizy. A przecież rodzice lub opiekunowie jako pierwsi wychwytują ewentualne problemy rozwojoweczy wychowawcze i wtedy zgłaszają się po pomoc, dlatego taka wiedza powinna być dostępna dla wszystkich, którzy zajmują się małymi dziećmi.

3. Dlaczego warto wiedzieć więcej na temat nieprawidłowości rozwojowych?

Działania terapeutyczne są zwykle podejmowane najszybciej wobec dzieci obciążonych zaburzeniami genetycznymi, metabolicznymi, porażeniem mózgowym, uszkodzeniami zmysłów, zaliczanych do grupy ryzyka okołoporodowego oraz dotkniętych autyzmem i upośledzonych umysłowo. Jednak każdy rodzic powinien wiedzieć, jakie zachowania czy reakcje dziecka powinny budzić niepokój.

Odpowiednio wczesne rozpoznanie i prawidłowe zdiagnozowanie zaburzenia rozwoju psychoruchowego dzieckapozwala na rozpoczęcie terapii już wtedy, gdy będzie najbardziej skuteczna. Prowadzenie działań ratunkowych od momentu, kiedy problemy zostaną dostrzeżone, ma ogromne znaczenie dla dalszego rozwoju malucha. Wczesna interwencja w zakresie wspomagania prawidłowego rozwoju pozwala bowiem na znaczne zmniejszenie skutków zaburzeń.

4. Dlaczego ważne jest rozpoczęcie terapii i działań naprawczych w przypadku małych dzieci?

• Działania ratunkowe nie tylko pozwalają na poprawę aktualnego stanu dziecka, ale również – co może jeszcze ważniejsze – zapobiegają jego pogorszeniu oraz narastaniu zaburzeń, co może spowodować zahamowanie procesu chorobowego.
• Prowadzenie wczesnej interwencji jest niezwykle korzystne, ponieważ układ nerwowy małych dzieci jest jeszcze bardzo plastyczny. Łatwiej jest wobec tego kompensować pewne deficyty rozwojowe.
• Wczesna interwencja może zapobiegać wtórnym zaburzeniom w przyszłości.
• Małe dzieci szybko czynią postępy, są bowiem bardziej podatne na wybrane dla nich programy.
• Wiele zaburzeń czy schorzeń pogłębia się z wiekiem, im szybciej więc dziecko zostanie poddane terapii, tym większe prawdopodobieństwo, że uniknie się wielu powikłań w przyszłości.
• W przypadku dzieci z uszkodzonym OUN ogromne postępy we wspomaganiu można uzyskać do 3–4. roku życia. Ma to bezpośredni związek z plastycznością mózgu, czyli zdolnością neuronów do ulegania trwałym przekształceniom. Zdolność modyfikacji budowy i czynności układu nerwowego na skutek oddziaływań bodź- ców ze środowiska zewnętrznego jest obserwowana najwyraźniej w okresie rozwoju tego układu. W sytuacji zaniku lub uszkodzenia sąsiednich komórek aksony mogą bowiem rozgałęziać się w celu przewodzenia informacji. Dzięki temu możliwe jest występowanie efektów kompensacyjno-naprawczych w przypadku uszkodzeń mózgu.
• Podjęcie wczesnej interwencji pozwoli na zmniejszenie różnic w rozwoju między dzieckiem chorym a jego rówieśnikami, co umożliwi mu w przyszłości nawiązanie lepszych kontaktów społecznych.
• Brak wczesnej interwencji czy zaniechanie działań ratunkowych może doprowadzić do nieodwracalnych zmian i uniemożliwić dalsze postępy rozwojowe na takim poziomie, który pozwoliłby na wdrożenie dziecka w środowisko rówieśnicze.

5. Dlaczego warto wiedzieć więcej na temat dotykowego poznawania otoczenia?

Szczególne miejsce w tej książce poświęciłam roli chwytu i zabawie przedmiotami. Wiadomo, że niemowlęta poznają świat zwłaszcza za pomocą dotyku – dłonią, ustami czy całą powierzchnią ciała. Chcąc uzyskać maksymalnie dużo informacji o otaczającym je świecie, gdy natrafiają na jakiś przedmiot, przyciskają go do podłoża, mocno oplatają palcami, ujmują ustami, gryzą, ssą, obracają językiem, liżą i tulą do siebie. Takie zachowania są charakterystyczne dla dzieci zainteresowanych otoczeniem, poszukujących nowych wrażeń, ciekawych świata. Dotykając, gromadzą one wiele doświadczeń, poznają prawidłowości zmian oporu między własnym ciałem a tym, co znajduje się wokół. W taki sposób tworzą się w ich umysłach pewne reguły – reguły dotykania – pozwalające na porządkowanie doświadczeń, dzięki którym powoli kształtuje się obraz własnego ciała i otaczającego świata. Im więcej możliwości poznawania ma dziecko, tym więcej nowych doświadczeń gromadzi.

6. Co zawierają tabele rozwojowe?

W książce znajduje się dwanaście tabel, gdyż opisuję tu cały pierwszy rok życia niemowlęcia. Pod tabelami dotyczącymi pierwszego, trzeciego, szóstego, dziewiątego i dwunastego miesiąca dodaję także krótki komentarz, gdyż te etapy życia dziecka są szczególnie istotne.

W tabelach zestawiłam najistotniejsze wskaźniki rozwoju prawidłowego i zaburzonego. Przebieg rozwoju podzieliłam na podstawowe sfery, takie jak: aktywność ruchowa, językowa, dotykowe poznawanie otoczenia, reakcje na doznania percepcyjne, nawiązywanie kontaktów społecznych. Uwzględniłam także najistotniejsze etapy dziecięcego rozwoju, czyli znaczące zmiany, jakie następują co kilka tygodni i przynoszą nowe bardzo istotne umiejętności. Mam na uwadze również ustalenia i odkrycia Jeana Piageta odnoszące się do zmian zachodzących w pierwszym roku życia, zwłaszcza w sferze motoryki, porozumiewania się, kontaktów społecznych i percepcji.

Każda tabela została podzielona na trzy kolumny. Pierwsza zawiera kategorię „kompetencje rozwojowe” (wskazuję tu, jaki element rozwoju jest brany pod uwagę). Druga dotyczy normy rozwojowej, a trzecia zaburzeń i deficytów. Przy każdym wskaźniku prawidłowego rozwoju znajduje się miejsce na zaznaczenie zielonym kolorem funkcji, którą dziecko potrafi. Natomiast zaburzenia zaznaczamy kolorem czerwonym. W ten sposób tworzy się profil rozwojowy dziecka.

Trzeba pamiętać, że każde zaburzenie rozwoju i odchylenie od przewidywanych norm MUSI być skonsultowane z lekarzem pediatrą. Fakt, że dziecko nie znajduje się na tym etapie, na którym zgodnie z jego wiekiem kalendarzowym powinno się znajdować, nie zawsze oznacza poważne zaburzenia rozwoju, ale może je zwiastować. Dlatego kontrola lekarska jest nieodzowna.

Fragment książki pt.: "Sprawdzian rozwoju psychoruchowego niemowląt"
Autor: Anna Mikler-Chwastek
Wydawca: Wydawnictwo Harmonia