Części zdania. Czym są, jakie znamy części zdania?
Części zdania to jeden z ważniejszych tematów, z którymi uczniowie mierzą się na języku polskim szkole. Warto dobrze go zrozumieć, ponieważ wprowadza wiele pojęć, które z pewnością przydadzą się w dalszej edukacji. Czym są części zdania? Jak się nazywają i co każdy uczeń powinien o nich wiedzieć? Nasz artykuł pomoże Twojemu dziecku uporządkować wiadomości na temat części zdania.
1. Co to są części zdania?
Na samym początku warto rozróżnić części zdania od części mowy, o których uczniowie uczą się w pierwszych latach szkoły podstawowej. Części mowy opisują rodzaje słów, które napotykamy w języku polskim, części zdania zaś opisują funkcje, jakie słowa te mogą w danym zdaniu pełnić.
2. Jakie części zdania możemy wyróżnić?
Części zdania to:
- podmiot;
- orzeczenie;
- dopełnienie;
- przydawka;
- okolicznik.
W każdym zdaniu wyróżniamy grupę podmiotu, czyli podmiot oraz wyrazy go określające, oraz grupę orzeczenia, to znaczy orzeczenie i wyrazy go określające. Podmiot i orzeczenie to w zdaniu związek główny, pozostałe części zaś tworzą związki poboczne.
Aby określić, jakie funkcje każde słowo pełni w zdaniu, należy rozłożyć zdanie na czynniki pierwsze i zbadać je po każdym elemencie osobno.
3. Część zdania - orzeczenie
Orzeczenie opisuje wykonywaną czynność. Jest najważniejszą częścią zdania, informuje o czynności, cesze lub stanie. Odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje?
3.1. Jakie znamy rodzaje orzeczeń?
- orzeczenie proste (czasownikowe) - osobowa forma czasownika połączona bezpośrednio z podmiotem;
- orzeczenie złożone: a. imienne - składa się z łącznika (elementu czasownikowego) i orzecznika (przysłówka, przymiotnika, rzeczownika, zaimka, liczebnika); b. fazowe - to czas przyszły złożony; c. modalne - tworzy się z czasownikiem modalnym, czasownikiem nieosobowym lub innym leksemem;
4. Część zdania - podmiot
Podmiot to druga najważniejsza część zdania, razem z orzeczeniem tworząca jego trzon. Nazywa rzecz, osobę lub zjawisko. Podmiot odpowiada na pytania: kto? co?
Funkcję podmiotu pełni część mowy, która odmienia się przez przypadki, czyli:
- rzeczownik;
- przymiotnik;
- zaimek;
- imiesłów przymiotny.
Podmiot najczęściej występuje w mianowniku i ma tę samą liczbę co orzeczenie. Może występować także w dopełniaczu (kogo? czego?) lub w celowniku (komu? czemu?).
4.1. Jakie są rodzaje podmiotów?
Wyróżniamy:
- podmiot pojedynczy (jednowyrazowy);
- podmiot szeregowy (co najmniej dwuwyrazowy).
Czasem w języku polskim możemy spotkać zdania bezpodmiotowe. W takim wypadku orzeczenie musi mieć formę trzeciej osoby liczby pojedyncze lub mnogiej, bezokolicznika lub formę nieosobową.
5. Część zdania - przydawka
Przydawka zwykle określa rzeczownik. Odpowiada na pytania: który? czyj? ile? jaki?
Możemy wyróżnić:
- przydawki przymiotne (tworzą z wyrazami związek zgody, zgoda obejmuje wszystkie cechy gramatyczne: rodzaj, liczbę, przypadek).
- przydawki dopełniaczowe (to rzeczowniki użyte w drugim przypadku, wraz z z wyrazem nadrzędnym tworzą związek rządu);
- przydawki przyimkowe (mają postać wyrażenia przyimkowego, umieszczanego pop wyrazie określanym)
- przydawki rzeczowne (tworzą z wyrazem określającym związek zgody, która obejmuje jedynie kategorię przypadku);
6. Część zdania - dopełnienie
Dopełnienie określa czasownik, przysłówek lub przymiotnik. Odpowiada na wszystkie pytania przypadków oprócz mianownika.
Możemy wyróżnić:
- dopełnienie bliższe - występuje w bierniku, narzędniku lub dopełniaczu;
- dopełnienie dalsze - może występować w formie dowolnego przypadka.
7. Część zdania - okolicznik
Okolicznik określa czasownik, uzupełnia go o dodatkowe elementy. Z członek nadrzędnym pozostaje w związku przynależności.
Możemy wyróżnić:
- okolicznik miejsca;
- okolicznik czasu;
- okolicznik przyczyny;
- okolicznik sposobu;
- okolicznik celu;
- okolicznik warunku.
