Sarmatyzm: formacja kulturowa doby baroku
Sarmatyzm to ideologia i styl życia polskiej szlachty, które najwyraźniej zaznaczyły się w kulturze i sztuce w XVII wieku. To „dziecko” ustroju społeczno-politycznego Polski: demokracji szlacheckiej. Co trzeba o nim wiedzieć?
1. Sarmatyzm: jaki miał wpływ na polską kulturę?
Sarmatyzm to niezwykle ciekawa ideologia. Stanowił odpowiedź na potrzebę szlachetnie urodzonych Polaków, którzy poszukiwali swoich korzeni. Wiadomym było, że musiały być one silne i sięgające w daleką przeszłość, bo to nobilitowało wspólnotę (było to typowe postępowanie dla narodów, które szukały swojej tożsamości).
Doszukano się ich w koczowniczo-pasterskich plemionach pochodzenia irańskiego, które znad Wołgo powędrowały na Zachód. Sarmaci, bo tak się nazywali, mieli zdobywać liczne ziemie i walczyć z Imperium Rzymskim. Polscy przedstawiciele szlacheckich rodów to po nich właśnie oddziedziczyli odwagę, determinację i umiłowanie wolności. Ta legenda utrzymywała się w naszym kraju przez długi czas. Niestety, nie doprowadziła do niczego dobrego…
2. Kultura sarmacka
Ciekawa jest mimo wszystko kultura sarmacka (zwana też sarmackim barokiem). Szlachta uważała się za klasę wyjątkową, uprzywilejowaną. Głosiła dewocyjną religijną i przywiązanie do tradycji. Zamykała się na kontakty kulturalne z innymi narodami, np. odrzucano europejską modę. Prawdziwy szlachcic był katolikiem, tradycjonalistą, zawsze gotowym do obrony głoszonych przez siebie wartości.
Sarmaci mieli charakterystyczny dla siebie strój. Jego istotnym elementem był pas kontuszowy. Szlachcic nosił też przy sobie karabelę, czyli rodzaj szpady, która symbolizowała odwagę i nieustanną gotowość do obrony ojczyzny. Strój często uzupełniała czapka z piórami.
Cechy sarmatyzmu:
- umiłowanie wolności
- prostota i surowość
- rycerskość
- swojskość
- republikanizm
- kult szlacheckości
- często odwołania do antyku
- odwaga
- szacunek do ojczyzny
- zamknięcie się na „inność”, „obcość”
- zaangażowanie w politykę
- przywiązanie do zewnętrznych atrybutów wiary
Z czasem sarmatyzm zaczął być odbierany negatywnie. To wśród szlachty szukano winnych zahamowania rozwoju Rzeczpospolitej. Sarmaci pogrążali się w samouwielbieniu. Upowszechniały się też tendencje ksenofobiczne.
3. Utwory literackie z motywem sarmatyzmu
- Wacław Potocki „Wojna chocimska”
- poezja Daniela Naborowskiego (barokowy piewca szlacheckiego narodu)
- Jan Chryzostom Pasek „Pamiętniki” (najważniejszy dokument kultury sarmackiej)
- Julian Ursyn Niemcewicz „Powrót posła”
- Franciszek Zabłocki „Sarmatyzm”
- Aleksander Fredro „Zemsta”
