Moreny - czym są i jakie znamy rodzaje moreny?
Moreny są materiałem skalnym transportowanym lub osadzonym przez lądolód, lub lodowiec. Innymi słowy, są to wały naniesionego materiału skalnego, pochodzącego głównie z niszczenia podłoża. Jakie znamy typy moreny? Jakie moreny występują w Polsce?
1. Czym są moreny?
Morena to materiał skalny transportowany i osadzany przez lodowiec. Jest to również nazwa pagórków, wzgórz oraz wałów zbudowanych z tego materiału wytopionego z lodowca. Pochodzi przede wszystkim z niszczenia stoków górskich otaczających lodowiec oraz z niszczenia podłoża.
Według niektórych naukowców rozszerzenie określenia "morena" w odniesieniu do formy terenu, powstałej z materiałów osadzonych przez lodowiec jest niewłaściwe.
2. Jakie są rodzaje moreny?
Wśród podstawowych typów moreny możemy wyróżnić:
- moreny powierzchniowe;
- moreny ablacyjne;
- moreny środkowe;
- moreny denne;
- moreny wewnętrzne;
- moreny boczne;
- moreny czołowe.
2.1. Moreny powierzchniowe
Morena powierzchniowa to określenie materiału skalnego, który transportowany był przez lodowiec w jego górnej, powierzchniowej partii. Jest nim zwietrzelina pochodząca z otaczających stoków górskich, a także materiał naniesiony przez lawiny, wiatr itp.
W obrębie jeziora lodowcowego może dojść do zmieszania materiały skalnego moreny powierzchniowej z materiałem moreny wewnętrznej. Wskutek wytapiania moreny powierzchniowej powstaje morena ablacyjna.
2.2. Moreny ablacyjne
Ten rodzaj moreny to materiał skalny zgromadzony na powierzchni lodu lodowcowego w wyniku ablacji - wytapiania moreny wewnętrznej lub powierzchniowej. Charakteryzuje się różnorodnym materiałem odłamowym (piaski, pyły, żwiry, głazy, iły). Przewagę nad śnieżnym zasileniem lodowca ma w tym przypadku topnienie.
2.3. Moreny środkowe
Morena środkowa powstaje na styku połączonych ze sobą strug lodowca, na powierzchni lub w jego głębi w wyniku połączenia moren bocznych, zlewających się jęzorów lodowcowych lub lodowców.
Morena środkowa występuje między innymi w Tatrach - jest nią wał Dryganta, powstały wskutek działalności lodowców Doliny Mięguszowieckiej i Młynickiej.
2.4. Moreny denne
Morena denna to rodzaj moreny, której materiał skalny pochodzący ze zdzierania podłoża i materiału wytopionego z lodowca, transportowany jest przez lodowiec w jego dolnej części (która jest stopą lodowca).
Po stopnieniu tego lodowca następuje odsłonięcie moreny dennej jako lekko falistych równin, które są charakterystyczne m.in. dla Niżu Środkowoeuropejskiego. To forma powstała w wyniku działania procesów budujących.
2.5. Moreny wewnętrzne
Moreny wewnętrzne to określenie całości materiału skalnego niesionego w środku lodu lodowcowego. Jego istotą jest głównie zwietrzelina skalna z otaczających lodowiec zboczy, przedostająca się tam w obrębie pola firnowego lub wprost na trasie ruchu z jego powierzchni. Płynie ona w głąb lodowca poprzez wtapianie i szczeliny.
Materiał może pochodzić także z podłoża, po którym lodowiec się porusza, a do jego wnętrza dostaje się wzdłuż powierzchni ślizgowych w lodowcu. Wskutek wytapiania moreny wewnętrznej może tworzyć się wspomniana wyżej morena ablacyjna.
2.6. Moreny boczne
W przypadku tej moreny materiał skalny jest transportowany przez lodowiec przymarznięty do boków jęzora lodowcowego. Jest wyraźnym wałem występującym wzdłuż bocznej krawędzi jęzora lodowcowego. Częściowo położona jest na lodowcu, może też być wałem pozostałym po ustąpieniu lodowca.
Zbudowana jest z okruchów skalnych, które pochodzą z niszczenia otaczających lodowiec górskich zboczy. Wskutek połączenia moren bocznych dwóch łączących się lodowców może powstać morena środkowa.
Moreny boczne występują również w Polsce - są efektem działalności plejstoceńskich lodowców górskich. Możemy je spotkać w Karkonoszach oraz Tatrach.
2.7. Moreny czołowe
Morena czołowa, inaczej nazywana końcową jest rodzajem moreny, która powstaje wzdłuż czoła lądolodu lub lodowca w czasie stagnacji jego etapowego zaniku. Jest zbudowana z gliny zwałowej, głazów, bloków. Jej kształt ma charakter garbu, wału, wzgórza lub ciągu wzgórz, często o dużych rozmiarach.
Tego typu moreny powstają wskutek:
- spiętrzenia osadów przedpola lodowca w wyniku zdzierania utworów przedpola i podłoża lodowca, a następnie ich pchnięcia (nasunięcia na siebie i sfałdowania) spowodowanego przez postępowy ruch mas lodu - w ten sposób powstaje morena czołowa spiętrzona;
- akumulacji materiału skalnego transportowanego wewnątrz i w stopie lodowca, oraz materiału moreny powierzchniowej (morena czołowa recesyjna);
- wyciśnięcia utworów podłoża przez czoło lodowca (morena czołowa wyciśnięta i morena czołowa wyciśnięcia).
