Akcent w języku polskim. Na czym polega, jakie są rodzaje akcentu?
Akcent w języku polskim jest stały i pada zwykle na przedostatnią sylabę. Znajomość zasad akcentowania jest bardzo ważna, ponieważ poszczególne słowa, jak również całość wypowiedzi mogą zostać przez odbiorcę opacznie zrozumiane, jeśli nieodpowiednio je zaakcentujemy. Na czym polega akcent? Co to jest sylaba akcentowana? Jakie są rodzaje akcentów?
1. Na czym polega akcent?
Według definicji Słownika Poprawnej Polszczyzny PWN akcent polega na silniejszym wymówieniu (zwiększeniu siły wydechu) pewnego odcinka tekstu, stąd też nazywany jest akcentem wydechowym. W języku polskim akcent możemy jedynie wymówić, nie możemy go zobaczyć.
Rozróżniamy trzy rodzaje akcentów:
- wyrazowy, jeśli nacisk kładziemy na sylabę w wyrazie;
- zdaniowy, jeśli nacisk kładziemy na wyraz w zdaniu;
- akcentowanie za pomocą zestrojów akcentowych.
1.1. Akcent wyrazowy
Współcześnie język polski charakteryzuje się akcentem położonym na przedostatnią sylabę w wyrazie. Są jednak wyjątki w postaci:
- akcentu na czwartą sylabę od końca (występuje w pierwszej lub w drugiej osobie liczby mnogiej trybu przypuszczającego);
- akcentu inicjalnego (położony na pierwszą sylabę);
- akcentu oksytonicznego (akcent położony na ostatnią sylabę wyrazu lub zestroju akcentowego, w j. polski występuje z przedrostkiem -any, -arcy, -wice, -eks);
- akcentu proparaoksytonicznego (akcent położony na trzeciej sylabie od końca).
W przypadku akcentu proparaoksytonicznego sprawa jest nieco bardziej skomplikowane, ponieważ występuje w dużej ilości przypadków, m.in.:
a. w czasownikach w pierwszej lub drugiej osobie l.mn. czasu przeszłego (mieliście, chcieliśmy);
b. w trybie przypuszczającym czasowników l.poj. oraz trzeciej osoby l. mn. (mieliby, chcieliby);
c. w rzeczownikach zakończonych na -ika lub -yka, zapożyczonych z łaciny, lub z niej zapożyczone (cybernetyka, informatyka);
d. w dwusylabowych liczebnikach występujących z cząstkami: -set, -sta, -kroć (osiemset, dziesięciokroć);
e. w spójnikach zespolonych z mofrenami trybu warunkowego lub ruchomymi końcówkami osobowymi czasownika (jeśliby).
1.2. Akcent zdaniowy
Akcent zdaniowy jest to zaznaczenie siłą artykulacji danego wyrazu (sylaby akcentowanej). W języku polskim najsłabszy akcent kładziemy na pierwszy wyraz, najmocniejszy zaś na ostatni.
Pewne zmiany są oczywiście dopuszczalne, gdy np. chcemy, aby konkretny sens zdania wybrzmiał w określony sposób - w tym przypadku możemy zmienić akcentację. Pamiętajmy jednak, w takim przypadku nasza wypowiedź nie będzie brzmiała naturalnie.
1.3. Zestroje akcentowe
W języku polskim istnieją wyrazy jednosylabowe, które mimo tego, że same w sobie nie mają akcentu, to z wyrazem poprzedzającym lub następującym tworzą fonetyczną całość.
Do wyrazów poprzedzających (enklityk) należą:
- jednosylabowe zaimki osobowe (go, mu);
- zaimki;
- jednosylabowe czasowniki zapożyczone (nie idź, nie bierz).
Do wyrazów następujących (proklityk) należą:
- przyimki jednosylabowe (ku przestrodze, do ciebie);
- partykuły nie z czasownikami dwusylabowymi (nie ruszaj, nie biegaj).
W przypadku przyimków jednosylabowych akcentujemy przyimek, w przypadku przyimków dwusylabowych zaś akcentujemy sylabę końcową przyimka.
2. Historia akcentowania w Polsce
Niewiele wiemy na temat historii akcentu, ponieważ zabytki języka polskiego nie zawierają materiału do badań na tym zagadnieniem. Dlatego też współczesna wiedza przede wszystkim opiera się na reliktach, badaniach porównawczych oraz hipotezach.
Język polski najprawdopodobniej odziedziczył z języka prasłowiańskiego akcent swobodny, które może padać na różne sylaby i ruchomy, który może w różnych formach tego samego wyrazy przypadać na odmienne sylaby. Tego typu akcent zachował się w gwarach północnokaszubskich, jest widoczny także w języku rosyjskim.
W języku prasłowiańskim akcent miał charakter toniczny - wykorzystywał intonację, jednak w polszczyźnie różnice intonacyjne zanikły, podobnie jak różnice iloczasowe głosek nieakcentowanych i akcentowanych.
Od połowy XII wieku do przełomu XV i XVI akcent wyrazowy w języku polskim zmieniał się. Do XIII wieku prawdopodobnie istniał jeszcze wspomniany wyżej akcent swobodny i ruchomy.
W XIV wieku w polszczyźnie ustalił się akcent padający na pierwszą sylabę wyrazu (inicjalny). Obecnie dominuje on w językach zachodniosłowiańskich (słowacki, czeski) czy też gwarach południowokaszubskich. W Polsce przetrwał w gwarze podhalańskiej.
Na przełomie XV i XVI wieku akcent wyrazowy przesunął się z pierwszej na przedostatnią sylabę. Prawdopodobnie najpierw utrwalił się w polszczyźnie centralnej Polski, stopniowo przenosząc się na peryferia.
Zmiana ta zwiastowała koniec okresu staropolskiego i początek średniopolskiego. W kolejnych latach pojawił się akcent paraoksytoniczny, czego skutki pozostają w języku polskim do dzisiaj.
