Vanitas - motyw śmiertelności w sztuce i literaturze
Vanitas to motyw artystyczno - religijny, który jest związany z poznaniem, sztuką oraz czasem. Nawiązuje do zainteresowania człowieka śmiercią i wszystkim, co z nią się łączy. Vanitas pojawiał się w średniowieczu oraz baroku, kiedy to rozkwitała fascynacja przemijaniem i śmiertelnością.
1. Vanitas - na czym polega ten motyw?
Motyw vanitas nawiązuje do zainteresowania człowieka śmiertelnością, które pojawiło się szczególnie w epoce średniowiecza nękanego przez wojny i zarazy, a następnie powróciło w baroku. Fascynacja śmiercią i przemijaniem widoczna jest w literaturze i malarstwie tych epok, choć tego typu przemyślenia pojawiają się również u myślicieli innych okresów.
Pojęcie vanitas jest związane z myślą przewodnią Księgi Koheleta: "Vanitas vanitatum et omnia vanitas", co oznacza: "Marność nad marnościami i wszystko marność".
Motyw vanitas zastosowany w sztuce ma uświadamiać ludziom, że radość życia to tylko krótka, przemijająca chwila. Wśród symboli Vanitas znajdują się zgniłe owoce i czaszki, także klepsydry i zegary, które mają przypominać o śmierci.
Motyw vanitas to w dużej mierze zastanawianie się nad sensem życia. Według Księgi Koheleta to, co ziemskie, nie jest trwałe i wieczne. Ani władza, ani mądrość, ani pieniądze nie dają pełni szczęścia.
Stąd też powinniśmy nie oczekiwać na przyszłe wydarzenia w życiu, lecz cieszyć się tym, co jest tu i teraz. W swoim życiu należy zachować umiar i dystans. Człowiek powinien żyć w zgodzie z prawem boskim, ponieważ Bóg jest jedynym, który nie przemija i zna wszystkie czyny ludzi, które osądzi sprawiedliwie na Sądzie Ostatecznym.
2. Motyw vanitas w baroku
Motyw śmiertelności pierwszy raz pojawił się w średniowieczu, jednak najbardziej rozkwitł w sztuce i literaturze baroku. Ludzie szukali w tym czasie nowości, innego spojrzenia na świat, ich spojrzenie zaś kierowało się w stronę śmiertelności i przemijania.
Sztuka zaczęła ukazywać wszystko to, co dotąd uważane było na niegodne uwieczniania i po prostu brzydkie. Miało to związek z sytuacją panującą na świecie - wojny, zarazy, kontrreformacje. Takie wydarzenia skłaniały twórców do pochylenia się nad śmiertelnością i przemijalnością ludzkiego życia. Literatura i sztuka baroku nawiązuje symboliką do tej właśnie tematyki.
3. Przykłady motywu Vanitas
Przykłady motywu vanitas przewija się szczególnie w literaturze baroku. Motyw marności doskonale widać między innymi w "Hamlecie" Williama Szekspira, w którym odbywa się monolog do czaszki. Bohater zmaga się z pytaniami o sens istnienia, walki o dobra ludzkie. Wśród polskich dzieł literatury barokowej motyw vanitas możemy zaobserwować u takich autorów, jak:
- Mikołaj Sęp Szarzyński;
- Daniel Naborowski;
- ksiądź Józef Baka.
