Jak zapamiętać przypadki i ich odmianę?
Przez przypadki w języku polskim odmieniają się rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki i imiesłowy przymiotnikowe. Nie jest to zadanie proste. Wielu uczniów ma ma problem z odmianą przez przypadki. Na szczęście istnieje kilka sposobów, by szybko nauczyć się deklinacji. Jak wygląda odmiana przez przypadki rzeczownika? Na jakie pytania odpowiadają przypadki?
1. Czym są przypadki?
Pod pojęciem deklinacji ukrywa się odmiana przez przypadki. Końcówka to zmieniająca się końcowa część wyrazu. Z kolei część wyrazu pozostającego po odrzuceniu końcówki nazywa się tematem.
Tematy odmieniających się wyrazów występują często w obocznych postaciach. Co to oznacza?
Oboczności tematów polegają na wymianach samogłosek i spółgłosek, np. pies : ps-a, szkoła : szkol-e : szkół.
2. Przypadki - odmiana
- Mianownik;
- Dopełniacz;
- Celownik;
- Biernik;
- Narzędnik;
- Miejscownik;
- Wołacz;
Mianownik najczęściej oznacza podmiot. W języku polskim to najczęściej używany przypadek.
Drugi jest dopełniacz, który ma funkcję posesywną. Z kolei najrzadziej używanym przypadkiem jest celownik. Zwykle oznacza on dopełnienie dalsze.
Biernik występuje w trzech postaciach:
- jest równy dopełniaczowi, np. widzę psa;
- przyjmuje osobną formę z końcówką –ę, np. widzę gospodynię, widzę poetę;
- jest równy mianownikowi, np. widzę pola, drzewa, myszy.
W połączeniach z przyimkami występuje narzędnik. Może również być samodzielnym określeniem sposobu, czasu czy narzędzia, np. jeść widelcem, dopełnieniem bliższym, np. pracować nocami lub pełnić funkcję orzecznika, np. jest marynarzem.
Nigdy sam nie występuje miejscownik. Funkcjonuje jedynie w połączeniu z przyimkami.
Ciekawym przypadkiem jest wołacz, który służy do wyrażania bezpośrednich zwrotów do adresata. Nie jest bezpośrednią częścią zdania.
Forma wołacza w niektórych sytuacjach jest równa mianownikowi. Dotyczy to przymiotników i rzeczowników o odmianie przymiotnikowej, liczby mnogiej oraz rzeczowników rodzaju nijakiego.
3. Przypadki - pytania
Na jakie pytania opowiadają poszczególne przypadki?
- Mianownik: kto? co?
- Dopełniacz: kogo? czego?
- Celownik: komu? czemu?
- Biernik: kogo? co?
- Narzędnik: kim? czym?
- Miejscownik: o kim? o czym?
- Wołacz: o!
4. Kilka zasad dotyczących odmiany przez przypadki
Rzeczowniki różnych rodzajów gramatycznych mają najczęściej różne końcówki w tych samych przypadkach, np.:
- M lp. r. męski: chłop
- M lp. r. żeński: wod-a
M lp. r. nijaki: okn-o
D lp. r. męski: chłop-a
- D lp. r. żeński: wod-y
D lp. r. nijaki: okn-a
B. lp. r. męski: chłop-a
- B lp. r. żeński: wod-ę
B lp. r. nijaki: okn-o
Msc. lp. r. męski: chłopi-e
- Msc lp. r. żeński: wodzi-e
- Msc lp. r. nijaki: okni-e
Niekiedy również rzeczowniki tego samego rodzaju mają różne końcówki w tym samym przypadku, np. chłop-a, koni-a w bierniku liczby pojedynczej, chłopi-e, uczni-u w miejscowniku liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju męskiego.
Jest to uzależnione od kilku czynników, m.in. od zakończenia tematu, znaczenia oraz budowy odmienianego wyrazu.
Warto zapamiętać regułę: Rzeczowniki żywotne rodzaju męskiego mają w liczbie pojedynczej biernik równy dopełniaczowi, a nieżywotne – równy mianownikowi, np. Kupiłem dom. Kupiłem psa.
5. Jak przez przypadki odmieniamy nazwiska?
Nazwiska polskie, a także obce, które można podporządkować polskim wzorom deklinacyjnym, odmieniają się.
Nazwiska polskie zakończone na -ski (-ska), -cki, (-cka), -dzki (-dzka) mają odmianę przymiotnikową, podobnie jak nazwiska męskie obcego pochodzenia zakończone na –y, -i, np. Batory (Batorego, Batoremu, Batorym).
Tylko w mianowniku liczby mnogiej przyjmują one rzeczownikową końcówkę -owie (Batorowie).
Nazwiska męskie zakończone na spółgłoskę odmieniają się tak jak rzeczowniki pospolite o tym samym zakończeniu, np. Nowak, Nowaka, Nowakowi.
Nazwiska typu Marzec, Kwiecień, podobnie jak rzeczowniki pospolite o tym samym brzmieniu, mają w przypadkach zależnych liczby pojedynczej i w mianowniku liczby mnogiej temat oboczny bez e, np. Kwiecień, Kwietniowi, Kwietniowie.
6. Odmiana przez przypadki - przykłady
Oto dwie przykładowe odmiany przez przypadki rzeczownika:
- Mianownik: smok;
- Dopełniacz: smoka;
- Celownik: smokowi;
- Biernik: smoka;
- Narzędnik: smokiem;
- Miejscownik: smoku;
- Wołacz: smoku!
- Mianownik: kołyska;
- Dopełniacz: kołyski;
- Celownik: kołysce;
- Biernik: kołyskę;
- Narzędnik: kołyską;
- Miejscownik: kołysce;
- Wołacz: kołysko!
7. Odmiana przez przypadki online
W Internecie można znaleźć strony, na których odmienimy przez przypadki każdy wyraz w języku polskim. Narzędzie to może być niezwykle pomocne np. gdy piszemy wypracowanie do szkoły i nie chcemy popełniać błędów.
