Codzienność rodziny w trakcie procesu zmiany, czyli wychodzenie dziecka z uzależnienia behawioralnego
Uzależnienie jest przewlekłą chorobą ośrodkowego układu nerwowego, która może przebiegać pod postacią remisji i nawrotów wpływających na jakość życia człowieka. Jak wskazują aktualne badania i statystyki, współcześnie zwiększa się liczba zaburzeń psychicznych wśród młodych ludzi, w tym również uzależnień od substancji psychoaktywnych i behawioralnych[1]. Wśród wielu opracowań naukowych, a także raportów przygotowanych przez organizacje pozarządowe, rysuje się obraz licznych czynników warunkujących rozwój uzależnienia: od społeczno-kulturowych, mediów, zmian w obrębie rodziny i systemu wychowania, osobowościowych i indywidualnych dziecka. Aktualne więc stają się pytania nie tylko o przyczyny i czynniki warunkujące uzależnienia młodzieży, ale także o stosowane podejścia i metody w praktyce terapeutycznej.
Terapia uzależnień behawioralnych w Polsce
Poważnym błędem staje się stosowanie tych samych metod oddziaływania terapeutycznego skierowanych do młodzieży, jak i osób dorosłych. Należy zwrócić uwagę na to, że w środowisku młodych osób pojawiają się inne wyzwalacze uzależnienia, zatem oddziaływania terapeutyczne powinny być nastawione na uwzględnienie aspektów psychofizycznych, kulturowych, społecznych, rodzinnych i prawnych. Ważne staje się, aby młody człowiek mógł zapoznać się na początku z programem terapeutycznym, którym zostanie objęty. Wśród najbardziej efektywnych i najczęściej stosowanych podejść/ nurtów terapeutycznych stosowanych w terapii uzależnień wymienia się i rekomenduje terapię poznawczo – behawioralną[2] (Cognitive Behavioral Therapy, CBT) i wpisujący się w jej założenia Dialog Motywujący[3]. Skuteczna jest także terapia systemowa, czyli terapia rodzinna. Aktualne badania nad skutecznością terapii uzależnień zarówno w odniesieniu do dorosłych, jak i do dzieci i młodzieży, (oparte na podejściu Evidence Based in Therapy) pozwalają stwierdzić, że najbardziej obiecujące są terapie obejmujące cały system rodzinny, a nawet szersze środowisko wychowawcze (szkołę, środowisko rówieśnicze, przyjaciół).
W Polsce terapia uzależnień dla dzieci i młodzieży realizowana jest przez sektory niekomercyjne (finansowane przez np. NFZ) lub komercyjne (prywatne). Psychoterapię uzależnień dzieci, młodzieży i dorosłych mogą prowadzić jedynie certyfikowani specjaliści psychoterapii uzależnień, którzy ukończyli specjalistyczne szkolenie. Terapia uzależnień finansowana przez m.in Narodowy Fundusz Zdrowia realizowana jest w każdym województwie w Polsce, jednak nie wszystkie Placówki zajmujące się psychoterapią uzależnień posiadają wykwalifikowany personel, specjalizujący się w pracy z dziećmi i młodzieżą. Częstą sytuacją jest to, że psychoterapeuci prowadzący terapię rodzinną lub indywidualną, przekierowują osobę uzależnioną do specjalisty psychoterapii uzależnień, gdyż rekomenduje się, aby osoba borykająca się z czynnym uzależnieniem, w pierwszej kolejności zgłosiła się do psychoterapeuty uzależnień. Dopiero po przepracowaniu tematu uzależnienia może ona wrócić do procesu psychoterapii ogólnej.
Wizyty psychiatryczne są bardzo ważną częścią procesu leczenia. W każdym przypadku rekomenduje się współpracę z lekarzem psychiatrą, który pomaga postawić odpowiednią diagnozę oraz ukierunkować proces terapeutyczny. Rodzic z dzieckiem może zgłosić się do psychiatry dziecięcego samodzielnie lub zgodnie z zaleceniem psychoterapeuty prowadzącego.
System rodzinny w terapii – terapia uzależnionego behawioralnie dziecka
Terapia uzależnień rozpoczyna się od diagnozy uzależnienia oraz diagnozy tego, w jakim stanie jest dziecko, tudzież zgłaszająca się rodzina. Na pierwsze spotkanie, zaproszona jest cała rodzina. Każdy może opowiedzieć ze swojej perspektywy jak wygląda domowa rzeczywistość, którą zakłóca uzależnienie. Po postawieniu i potwierdzeniu diagnozy przez specjalistę psychoterapii uzależnień rozpoczyna się proces terapeutyczny, który może obejmować spotkania indywidualne, grupowe lub rodzinne.
Każda sesja terapeutyczna odpowiada na potrzeby dziecka – terapeuta wspólnie z Pacjentem tworzy IPT – Indywidualny Plan Terapii. Początkowo na sesjach rozwijana jest motywacja i zaufanie dziecka do procesu terapeutycznego. Opracowuje się także podstawowe tematy związane z uzależnieniem, tj. wyzwalacze, sygnały ostrzegawcze nawrotu, sposoby radzenia sobie z nawrotem, mechanizmy uzależnienia, ale przede wszystkim proponowana jest praca z emocjami. Czasami zaczyna się ona od psychoedukacji, ponieważ zgłaszające się na terapię osoby nierzadko mają trudność z nazwaniem i identyfikacją poszczególnych emocji. Uwzględniane są także tematy związane z budowaniem relacji, samooceną, konfliktami wewnętrznymi itp.
Ważnym punktem w psychoterapii jest ustalenie kontraktu terapeutycznego, czyli ustaleń, które będą stały na straży bezpieczeństwa całego procesu terapeutycznego. W przypadku dzieci i młodzieży uzależnionych od mediów ustalenia te mogą obejmować także zasady higieny cyfrowej, które na czas terapii młody Pacjent i jego Rodzina zobowiązują się przestrzegać. Jednym z takich ustaleń może być np. ograniczenie codziennego używania smartfona lub braku ekranów przy jedzeniu. Istotne jest to, aby w tworzeniu tych zasad uczestniczyli wszyscy domownicy, gdyż to cały system rodzinny zobowiązuje się do zmiany stylu życia związanego z mediami. Taki zabieg daje dziecku zarówno poczucie wsparcia ze strony rodziny oraz zmniejsza jego opór, który mógłby powstać w przypadku, gdyby ustalenia terapeutyczne obowiązywały jedynie osobę uzależnioną.
W mojej opinii, jest to najczęściej zgłaszana trudność przez dzieci i rodziny biorące udział w terapii. Zdarza się, że dorośli sami nadużywają mediów, a do terapii „delegują” dziecko. W takich momentach zawsze odwołuje się do zasad higieny cyfrowej stworzonych przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), które określają m.in. ilość spędzonego czasu w mediach dla poszczególnych grup wiekowych[4], wspólnie próbując ustalić bezpieczną ilość czasu poświęcanego na życie online dla każdego z członków rodziny. Kluczowe jest także uświadomienie dorosłym, jak istotny wpływ ma zjawisko modelowania, czyli powielania przez dzieci zachowań podpatrzonych u najbliższych osób.
W odpowiedzi na pytanie „jak wprowadzać zmiany w życiu rodziny?” odpowiadam – całościowo, czyli z zaangażowaniem całej rodziny. Każda zmiana jest wyzwaniem, jednak myśl o tym, że włączamy je do życia dla dobra naszego dziecka i poprawy jakości życia całej rodziny może uczynić ten proces łatwiejszym. Zachęcam także do szczerych rozmów o terapii w gronie rodzinnym i uważnego słuchania tego, czym dziecko chce się podzielić opowiadając o swoim procesie terapeutycznym.
Równie często pojawiające się w gabinecie pytanie dotyczy tego, czy rodzic powinien poinformować bliskich, znajomych, rówieśników dziecka, czy też szkołę o terapii. W moim odczuciu, to pytanie powinno być skierowane do dziecka, gdyż to ono jest podmiotem w procesie terapii i może samodzielnie decydować z kim chce podzielić się taką informacją. Optymizmem napawa to, że coraz więcej szkół w porozumieniu z uczniami ustala swoje wewnętrze zasady korzystania z mediów na terenie szkoły (np. przestrzenie w szkole, w których można/ nie można korzystać z telefonów). Uważam, że taka postawa ubogaca, gdyż przyczynia się do wywoływania dyskusji o nadużywaniu mediów wśród uczniów, a także sprzyja treningowi społecznemu, w którym smartfon nie wiedzie prymu.
Zakończenie – cyfrowe bezpieczeństwo
Jako specjalistka psychoterapii uzależnień, często słyszę w gabinecie obawy rodziców: „Co mamy zrobić kiedy widzimy, że dziecko wraca do złych nawyków?”. Ciężko jest jednoznacznie i definitywnie odpowiedzieć na to pytanie, gdyż każdy przypadek uzależnienia u dziecka jest inny, u każdego można zdiagnozować inne potrzeby i powody, przez które pojawiają się trudności. Powrót do uzależnienia nazywany jest nawrotem. W takich momentach zachęcam rodziców do rozwijania swojego zaciekawienia tym, co dzieje się z dzieckiem. Istotne będzie zdiagnozowanie powodów, przez które pojawił się nawrót (np. trudności w szkole, pogorszony nastrój, problemy rówieśnicze, kłótnia z rodzeństwem). W następnej kolejności, ważna staje się komunikacja, która będzie również budowała poczucie bezpieczeństwa i wsparcia. Z mojej perspektywy, w takich sytuacjach warto przypomnieć sobie o ustaleniach terapeutycznych (np. zasadach bezpiecznego używania mediów), taka rozmowa może dać pole do omówienia trudności w ich utrzymaniu.
Z mojej perspektywy, warto także liczyć się z tym, że media są i będą obecne w naszym życiu, dlatego, nie zawsze nawrót bywa niebezpieczny. Niech pierwszy rzuci kamieniem ten, kto nie przedłużył czasu bycia online w sieci (następny odcinek ulubionego serialu) lub kto z nas, od razu nie odpisuje na otrzymywane wiadomości, kosztem innych obowiązków. Ważna staje się tu obserwacja, czy takie zachowanie nie staje się normą. Uważność rodzica okazuje się być w tym przypadku nieprzeceniona. Zachęcam również, aby rodzic stał się dla swojego dziecka partnerem w odkrywaniu meandrów Internetu. Tak jak pokazujemy dziecku świat realny, możemy pokazywać mu świat wirtualny oraz zaciekawiać się tym, co najbardziej go w nim pociąga.
dr Paulina Nowotarska – certyfikowana specjalistka psychoterapii uzależnień, psychoterapeutka w trakcie certyfikacji Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, viceprezes Stowarzyszenia w Dobrą Stronę
