Rzeki. Podział rzek, podstawowe pojęcia

Rzeki to naturalne powierzchniowe cieki płynące w wyżłobionym przez erozję rzeczną korycie, zalewające okresowo dolinę rzeczną. Ich początek może przybierać formy źródła lub obszaru źródliskowego, zasilane są wodami z opadów atmosferycznych oraz podziemnymi.

1. Czym są rzeki?

Rzeka jest naturalnym ciekiem wodnym z ukształtowanym w wyniku erozji korytem. Płynie pod wpływem siły grawitacji w dolinie lub w łożysku.

Może wypływać z wywierzyska, jeziora, czoła lodowca a czasem z obszarów bagiennych, może być także połączeniem potoków.

Zobacz film: "Jak możesz pomóc maluchowi odnaleźć się w nowym środowisku?"

Rzeka zasilana jest:

• podziemnie, poprzez wody powstałe w procesach geologicznych;
• powierzchniowo, poprzez wody pochodzące z roztopów i opadów.

2. Jak dzielimy rzeki?

Rzeki można podzielić ze względu na kryteria takie, jak:

2.1. Podział rzek ze względu na długość i wielkość dorzecza

• rzeki małe (dorzecze 10 - 10 000 km², długość 100 - 200 km);
• rzeki średnie (dorzecze 10 000 - 100 000 km², długość 200 - 500 km);
• rzeki duże (dorzecze 0,1 - 1 mln km², długość 500 - 2500 km);
• rzeki wielkie (dorzecze ponad 1 mln km², długość powyżej 2500 km).

2.2. Podział rzek ze względu na ciągłość zasilania

• okresowe - prowadzące regularnie wodę w porze wilgotnej, zasilane głównie spływem powierzchniowym; związane z obszarami, w których występują pory deszczowe i suche;
• stałe - prowadzące wodę przez cały rok, zasilane wodami ze spływu powierzchniowego, pochodzącego z roztopów i deszczów oraz wodami podziemnymi;
• sporadycznie wysychające - zasilane tak jak rzeki stałe spływem powierzchniowym i wodami podziemnymi, zanikają sporadycznie w czasie długotrwałej suszy;
• efemeryczne (epizodyczne) - prowadzą wodę nieregularnie i rzadko, występują głównie na obszarach suchych, gdzie są niewielkie opady, a woda w korycie płynie krótko i rzadko.

2.3. Podział rzek ze względu na dominujące ryby

Klasyfikacji rzek można dokonać również na podstawie najliczniej w niej występujących gatunków ryb, które z uwagi na nietypowe wymagania środowiskowe żyją określone odcinki rzek. Taki podział obowiązuje jedynie dla rzek europejskich i możemy w ten sposób wyróżnić:

• krainę leszcza;
• krainę pstrąga;
• krainę lipienia;
• krainę brzany;
• krainę jazgarza.

3. Nauka o rzekach - podstawowe pojęcia

Nauką o rzekach zajmuje się odrębny dział hydrologii - potamologia. Wśród pojęć charakterystycznych dla rzeki znajdują się takie określenia jak:

• długość rzeki (kilometrowanie rzeki) - określa się ją wzdłuż linii nurtu, począwszy od ujścia w górę rzeki do źródeł. Wyjątkiem są rzeki żeglowne, których kilometrowanie rozpoczyna się od żeglowności rzeki i prowadzi się je w obydwu kierunkach - do ujścia i do źródeł. W Polsce rzeki w ten sposób kilometrowane to Odra i Wisła;
• linia nurtu - linia ciągła, która łączy najgłębsze miejsca w cieku;
• krętość rzeki - stosunek długości rzeki do długości jej doliny; rzeki meandrujące mają dużą krętość, prostolinijne zaś małą;
• rozwinięcie rzeki - stosunek długości rzeki do linii prostej, która łączy ujście ze źródłem; rozwinięcie to jest niewielkie, gdy rzeka niemal prostolinijną drogą prowadzi do ujścia;
• łożysko rzeki - koryto łącznie z tarasami zalewowymi;
• koryto - najniższa, wyżłobiona przez rzekę część dna doliny, która rzeka płynie przez większą część roku; możemy wyróżnić koryto tzw. małej wody (to część koryta, którą stale płynie woda);
• taras zalewowy - część doliny, która ulega zalewom w czasie wysokiego stanu wód;
• brzeg rzeki - brzeg prawy znajduje się po prawej stronie obserwatora obróconego twarzą w dół biegu rzeki, analogicznie lewy. Posuwając się w górę biegu rzeki, prawy brzeg mamy po naszej lewej, a lewy po prawej stronie.

Badanie jakości wody w rzece odbywa się w trzystopniowym układzie i obejmuje:

• sieć krajową;
• sieci lokalne;
• sieci regionalne.

Krajowa sieć rzek z kolei obejmuje sieć podstawową, sieć graniczną i sieć reperową.

Z siecią rzek wiążą się zbiorniki zaporowe przeciwpowodziowe. Ułatwiają żeglugę, zabezpieczają zapotrzebowanie ludności w wodę pitną oraz dostarczają energię elektryczną.

4. Jak zbudowane są rzeki?

Rzeki, które uchodzą do zbiornika wodnego, nazywamy rzekami głównymi, pozostałe zaś to ich dopływy. Rzeki główne i ich dopływy tworzą system rzeczny.

Bieg rzek dzielimy się zwykle na trzy odcinki:

• dolny;
• środkowy;
• górny.

Odcinki te wyróżniają odmienne udziały erozji i akumulacji. Ujście rzeki może mieć kształt lejka lub delty. Ustrój (reżim) rzeki określa przebieg zjawisk hydrologicznych na rzece: zjawiska lodowe, zmiany stanów wód, itd.

Woda płynąca w rzece powoduje ciągłe jej napowietrzanie i mieszanie. W przeciwieństwie do jezior, w rzekach nie występują uwarstwienia wody.

Obrzeża rzek i starorzeczy zasiedlane są przez wielogatunkowe zbiorowiska wodnych roślin.

5. Określanie stanu wody w rzece

Stan wody w rzece to wzniesienie zwierciadła wody w danym profilu ponad ogólnie przyjęty poziom odniesienia. Obserwacje prowadzone są na wodowskazach, stąd też poziom odniesienia jest poziomem zerowym podziałki na wodowskazie (tzw. zero wodowskazu).

Stany rzeczne:

• WW - wysoka woda, najwyższy stan;
• SW - średnia woda, średni stan;
• NW - niska woda, najniższy stan.

Stany ekstremalne:

WWW - wysoka wielka woda; NNW - najniższa niska woda.

Stan wody w rzece informuje nas o napełnieniu koryta w danym profilu, jednak nie mówi nic o natężeniu przepływu, a jednocześnie o dopływie rzecznym. Natężeni koryta rzeki jest zależne od natężenia przepływu.

6. 10 najdłuższych rzeki na świecie

• Amazonka;
• Nil (z Kagerą);
• Jangcy;
• Missisipi z Missouri;
• Huang He;
• Ob (z Irtyszem);
• Parana;
• Mekong;
• Amur;
• Lena.