Dziecko nie mówi

Małe dzieci różnią się między sobą zdolnościami werbalnymi. Jeden dwulatek będzie odpowiadał pięknie całym zdaniem, a inny z kolei może nie mówić wcale, mówić bardzo niewiele albo niezrozumiale.

Rozwój mowy zależy od bardzo wielu czynników, zarówno biologicznych, jak i środowiskowych – struktur mózgowych, czynników genetycznych, kontaktu z mówiącymi dorosłymi, stymulacji do mówienia itp.

Rozwój języka zaczyna się już w życiu płodowym – dziecko w łonie matki słyszy jej głos, bijące serce i reaguje na bodźce akustyczne.

Preludium w kształtowaniu umiejętności werbalnych jest pierwszy krzyk podczas narodzin i próby ssania piersi. Wszystkie te, z pozoru wydawałoby się nieistotne zachowania, mają istotny wpływ na rozwój aparatu artykulacyjnego, który odpowiada za mówienie. Prawidłowy rozwój mowy u dzieci może zostać zachwiany wskutek działania różnych czynników, np.:

• wad genetycznych;
• chorób przebytych przez matkę w czasie ciąży;
• picia alkoholu, zażywania narkotyków albo palenia papierosów w czasie ciąży;
• przyjmowania niektórych lekarstw w czasie ciąży;
• długotrwałego i silnego stresu w ciąży;
• urazów okołoporodowych;
• chorób przebytych przez dziecko;
• nieprawidłowości w budowie narządów mowy;
• przerośniętych migdałów podniebiennych i/lub migdała gardłowego;
• zapalenia ucha lub ślinianek przyusznych;
• wad słuchu, niedosłuchu, głuchoty;
• upośledzenia umysłowego dziecka;
• nieprawidłowo rozwiniętych ośrodków rozumienia i nadawania mowy w mózgu;
• uszkodzeń CUN;
• autyzmu wczesnodziecięcego.

Brak mowy lub opóźnienia w rozwoju mowy mogą wynikać jeszcze z wielu innych czynników o charakterze endogennym (np. uszkodzenia mózgu), jak i egzogennym (np. zaniedbania środowiskowe). Nieprawidłowości w zakresie rozwoju języka mogą dotyczyć samego mówienia, jak i niezdolności do rozumienia słów.

Mimo iż każde dziecko rozwija się w swoim indywidualnym tempie, można wyróżnić pewne standardowe etapy, według których przebiega prawidłowy rozwój języka u dzieci:

1. okres melodii – od narodzin do pierwszego roku życia. W tym okresie wyróżnia się istotne dwa podokresy – głużenie i gaworzenie. Głużenie ma charakter odruchu bezwarunkowego i pojawia się u wszystkich dzieci, nawet tych niesłyszących. Głużenie można zaobserwować u niemowląt między pierwszym a trzecim miesiącem życia i polega na wydawaniu dźwięków, zwłaszcza gardłowych, jak g, k, h. Gaworzenie pojawia się w okolicach szóstego miesiąca życia i polega na łączeniu samogłosek ze spółgłoskami (ma-ma-ma, ga-ga-ga). Dzieci głuche nie gaworzą. Niemowlęta zwykle gaworzą w samotności (gaworzenie samonaśladowcze), gdy dobrze się czują. Pod koniec pierwszego roku życia dziecko bardzo dobrze rozumie mowę dorosłych, chociaż samo nie jest w stanie zbyt wiele powiedzieć, wypowiada pierwsze słowa składające się z sylab otwartych (np. ba-ba, ta-ta, ma-ma, la-la) i wypełnia proste polecenia słowne;
2. okres wyrazu – od pierwszego do drugiego roku życia. Dziecko reaguje na polecenia werbalne i pytania, samodzielnie wypowiada proste słowa, powtarza sylaby i wyrazy, które słyszy u dorosłych. W tym okresie dziecko ok. 18 miesiąca życia powinno wypowiadać około 50 słów (w tym dzwiękonaśladowcze koko, muu, bee, bam, brum);
3. okres zdania – od drugiego do trzeciego roku życia. Nadal postępuje rozwój rozumienia i nadawania mowy. Na początku pojawiają się wypowiedzi dwuwyrazowe, a potem zdania oznajmujące, pytające, rozkazujące i wykrzyknikowe. Dziecko pod koniec 3. roku życia dziecka powinno wypowiadać ok. 500-1000 słów;
4. okres swoistej mowy dziecięcej – od trzeciego do siódmego roku życia. Mowa dziecka staje się całkowicie zrozumiała dla otoczenia. Dziecko opanowuje najtrudniejsze artykulacyjnie głoski – sz, cz, ż, dż, r. Maleje liczba neologizmów dziecięcych. Dziecko buduje poprawne wypowiedzi, używając zdań rozwiniętych i złożonych.

Tak wygląda prawidłowy rozwój mowy u dzieci. Kiedy dostrzeżemy poważne opóźnienia w rozwoju języka, warto udać się do specjalisty, np. logopedy lub foniatry. Wczesna interwencja umożliwi zdemaskowanie przyczyn zaburzeń rozwoju mowy u dziecka i wdrożenie odpowiedniej terapii logopedycznej, a w przypadku całkowitej utraty słuchu – dalszy rozwój dziecka dzięki zastosowaniu aparatu słuchowego lub implantu.

Nie zawsze fakt, iż małe dziecko (np. dwulatek) nie mówi, świadczy o poważnych zaburzeniach fizycznych bądź psychicznych. Czasami zdarza się tak, że w trakcie rozwoju mowy dochodzi do regresu niektórych umiejętności werbalnych.

Później jednak wszystko wraca do normy i dziecko artykulacyjnie dogania swoich rówieśników. Niekiedy jednak brak mowy lub znaczne ograniczenie mówienia może świadczyć o mutyzmie.

Czym jest mutyzm? Mutyzm to dysfunkcja realizacji mowy, której towarzyszy zdolność rozumienia mowy i posługiwania się pismem. Wyróżnia się mutyzm organiczny, który wynika z nieprawidłowości w budowie anatomicznej narządów głosowych (krtani, podniebienia, języka, ośrodków nerwowych w mózgu itp.), oraz mutyzm funkcjonalny, do którego rozwoju przyczyniają się czynniki psychologiczne, np. nieśmiałość dziecka, nadwrażliwość emocjonalna, długotrwały stres, lęk, błędy wychowawcze rodziców, odrzucenie, poniżanie i upokarzanie dziecka, stosowanie przemocy fizycznej wobec dziecka.

Mutyzm funkcjonalny diagnozuje się wówczas, gdy wykluczy się wady anatomiczne narządów mowy oraz dysfunkcje neurologiczne.

Dziecko z mutyzmem funkcjonalnym ma zachowaną zdolność mówienia i rozumienia mowy, jednak nie wypowiada się w ważnych sytuacjach społecznych. Odmawia mówienia, kiwa tylko głową i posługuje się alternatywnie komunikacją niewerbalną.

Wyróżnia się też tzw. mutyzm wybiórczy, który pojawia się najczęściej w okresie wczesnego dzieciństwa. Mimo rozumienia mowy, dziecko w pewnych sytuacjach w ogóle się nie odzywa, choć w innych okolicznościach może rozmawiać całkiem swobodnie.

Terapia mutyzmu polega przede wszystkim na minimalizowaniu lęku przed mówieniem i dodawaniu dziecku pewności siebie. Dziecko jest zachęcane do wypowiadania choćby pojedynczych słów, za co otrzymuje nagrodę.

Mowa to skomplikowany proces, który oprócz zdolności artykułowania dźwięków obejmuje też rozumienie wyrazów, umiejętność łączenia słów w sensowne i poprawne stylistycznie zwroty, a także szereg procesów, jakie zachodzą w mózgu.

Na mowę bowiem składa się gramatyka, stylistyka, leksyka, fonetyka. Gdy nasz dwulatek, zna o 10 czy 20 słów mniej niż jego sąsiad-rówieśnik, na pewno nie warto wpadać w panikę. Kiedy się zaniepokoić? Wówczas, kiedy dziecko roczne tylko gaworzy, dwulatek wymawia zaledwie kilka wyrazów, a czterolatek ogranicza się do równoważników zdań.

Kiedy rozwój mowy u naszego dziecka przebiega nieadekwatnie do normy przewidzianej dla danej grupy wiekowej, można podejrzewać opóźnienia w rozwoju językowym. Wyróżnia się zasadniczo dwa typy opóźnionego rozwoju mowy:

• samoistne opóźnienie rozwoju mowy – wynika z indywidualnego rytmu i tempa rozwoju dziecka. Opóźnienie dotyczy wyłącznie samego nadawania mowy. Rozumienie słów rozwija się prawidłowo. Ten typ zaburzeń procesu rozwoju mowy wynika najczęściej z niedojrzałości aparatu artykulacyjnego i opóźnionego dojrzewania ośrodków korowych, które odpowiadają za produkcję i odbiór mowy. Zazwyczaj dzieci z samoistnym opóźnieniem rozwoju mowy nie mówią do około drugiego roku życia, ale systematycznie wyrównują braki werbalne i doganiają rówieśników z mową około 4-5 roku życia. Ich rozwój umysłowy jest w normie, a słuch – prawidłowy. Samoistne opóźnienie rozwoju mowy częściej dotyczy chłopców niż dziewczynek i często współwystępuje z ogólnym opóźnieniem w rozwoju psychoruchowym dziecka;
• niesamoistne opóźnienie rozwoju mowy – wynika z działania czynników patogennych, które mogą uszkadzać centralny układ nerwowy (CUN), co z kolei prowadzi do upośledzenia funkcji motorycznych, funkcji umysłowych, zaburzeń neurologicznych i psychicznych.

Mając w pamięci prawidłowy schemat rozwoju mowy u dzieci i obserwując własne dziecko, można wstępnie stwierdzić, czy nasz maluch nie wykazuje opóźnień w rozwoju mowy albo wad wymowy. Kiedy mamy podejrzenia, że coś jest nie tak, warto zasięgnąć porady specjalisty, by przez „przespanie” niepokojących symptomów nie nawarstwiły się inne problemy dziecka.

Więcej na ten temat przeczytasz w artykule: Dwulatek nie mówi.

Źródła

1. Gałkowski T., Jastrzębowska G., (red.), Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1999, ISBN 83-87635-31-6.
2. Skorek E.M., Z logopedią na ty, Wydawnictwo „Impuls”, Kraków 2005, ISBN 83-7308-547-5.
3. Stecko E., Zaburzenia mowy u dzieci. Wczesne rozpoznawanie i postępowanie logopedyczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2002, ISBN 83-230-9818-2.
4. Zaleski T., Opóźnienia w rozwoju mowy, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2002, ISBN 83-200-2654-7.