Rozwój mowy dziecka
Opanowanie mowy zajmuje dziecku wiele lat i rozpoczyna się już w okresie prenatalnym. Nieartykułowane dźwięki wydawane przez głużące niemowlę to początek tej długiej i żmudnej nauki. Na rozwój umiejętności językowych składa się zarówno rozumienie mowy, jak i aktywne wyrażanie za jej pomocą własnych słów.
Próbując ocenić rozwój językowy dziecka, należy pamiętać o różnicy między artykulacją dźwięków a mową. Artykulacja oznacza zdolność dziecka do wydawania wyraźnych dźwięków, niezależnie od ich treści i znaczeń. Mowa to proces przekazywania i odbierania informacji w zrozumiały sposób. Dziecko musi rozumieć i być rozumiany drogą komunikacji.
1. Wspomaganie rozwoju mowy
Aby pobudzić rozwój mowy dziecka należy komunikować się z nim już od chwili narodzin. Jednym ze sposobów pobudzania rozwoju mowy jest czytanie dzieciom bajek. Nie ma obowiązku czytania książki od pierwszej do ostatniej strony, dlatego początkowo warto zacząć czytać krótkie i proste książeczki, opisujące pojedyncze czynności czy głosy zwierząt. Możemy wówczas zachęcić dziecko do powtarzania i naśladowania.
Mamy bardzo bogaty wybór – książeczki z tkaniny o ciekawej fakturze, książeczki z pluszowymi zwierzątkami czy inną zabawką przyczepioną do okładki, książeczki z piszczałkami do naciskania. Im ciekawszy kształt, wrażenia dotykowe i kolory, tym większa szansa, że dziecko zaprzyjaźni się z książką na całe życie.
Dzieci uczą się przez naśladownictwo. Od około 6 miesiąca życia zaczyna się kształtować bardzo ważna umiejętność — tzw. słuch fonemowy, który umożliwia odróżnianie głosek. Dzięki temu dziecko opanowuje mowę.
Począwszy od 9 miesiąca życia niemowlę wsłuchuje się w codzienne odgłosy z rosnącym zainteresowaniem i umie już rozpoznać ludzi wyłącznie po głosie. Podejmuje również pierwsze próby wyartykułowania własnych pragnień i zmartwień za pomocą mowy.
Niemowlęta często dotykają twarzy rodziców, którzy coś do nich mówią. Dziecko świadomie skupia się na ruchu warg, podpatrując mechanikę wydawania dźwięków.
Około pierwszego roku życia gaworzenie przybiera wyraźny rytm rozmowy i pojawiają się pierwsze scenki wykorzystujące je w tym charakterze. Dziecko może mówić przez telefon zabawkę, po czym oddawać słuchawkę dorosłemu i oczekiwać na odpowiedź.
2. Okresy kształtowania się mowy
Wyróżniamy pięć podstawowych okresów kształtowania się mowy:
- Okres prenatalny
- Okres melodii (0-1 rok życia),
- Okres wyrazu (1-2 rok życia),
- Okres zdania (2-3 rok życia),
- Okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 rok życia).
Okres prenatalny - już wtedy dziecko odbiera bodźce, kształtują się ograny mające wpływ na artykulację, pojawiają się pierwsze odruchy. Dziecko w trzecim trymestrze, dzięki wykształconemu słuchowi, uwrażliwia się na głos matki, intonację i dźwięki mowy.
Okres melodii można podzielić na okres krzyku (0-3 miesiąc życia), kiedy dziecko za jego pomocą komunikuje swoje potrzeby, takie jak głód, zmęczenie, choroba czy brudna pieluszka. Później mamy etap głużenia - dziecko wydaje dźwięki podobne do głosek g r lub samogłosek. Głużenie obserwowane jest u wszystkich dzieci, również u głuchych. Około 5-6 miesiąca życia pojawia się gaworzenie. W przeciwieństwie do głużenia jest celowe.
Dziecko obserwując artykulację dorosłych samo stara się układać swoje narządy, by uzyskać żądany dźwięk - stąd najczęściej pojawiającymi się sylabami w tym okresie są "ma pa ba". Próby te przypominają pierwsze słowa "ma-ma-ma-ma ba-ba-ba". Dopiero pod wpływem otoczenia nabierają znaczenia i zostają skrócone. Wyższą formą gaworzenia jest zjawisko echolalii. Polega na powtarzaniu słów własnych lub zasłyszanych co prowadzi do zautomatyzowania i utrwalenia konkretnych sekwencji werbalnych. Dziecko około 12 miesiąca życia mówi ze zrozumieniem od 3 do 5 wyrazów, przy czym rozumie znacznie więcej.
Okres wyrazu można podzielić na dwa etapy: 12-18 miesiąc życia to okres wypowiedzi jednowyrazowej i 18-24 miesiąc życia to okres wypowiedzi dwuwyrazowej. Rozwój mowy dziecka w tym okresie podąża ku poszerzeniu zasobu słownictwa (wypowiadanego i rozumianego) oraz opanowywaniu struktur gramatycznych. W tym okresie dzieci rozumieją znacznie więcej słów niż są w stanie zrozumieć. Dzieci bardzo często upraszczają wypowiedzi do jednej sylaby (miś - mi, daj - da, chodź - oć). Ich aparaty artykulacyjne nie są wystarczająco rozwinięte - dziecko jest w stanie wyartykuowac jedynie niektóre głoski.
Co ciekawe w tym okresie występuje zjawisko holofrazy - jedno słowo ma wiele znaczeń i w zależności od kontekstu może być różnie rozumiane. "Mama" w zależności od towarzyszących gestów może oznaczać "mamo, daj mi pić", "mamo, chodźmy na spacer", "mamo, przytul mnie". W tym okresie dominują wypowiedzi onomatopeiczne (kura ko-ko, pies hau-hau, spacer da-da, jedzenie am), ponieważ łatwiej dziecku przyswoić i powtórzyć słowa zbudowane z sylaby otwartej (zakończonej samogłoską). Pośród pierwszych słów najwiecej jest tych odnoszących się do najbliższego otoczenia i z upływem czasu słownik ten bogaci się o rzeczowniki (nazwy osób: mama, tata, baba; części ciała: ucho, oko; zwierzęta: kura – ‘koko’, pies 'hau', kot) i czasowniki - nazwy przedmiotów i czynności obserwowanych w codziennym życiu. W tym okresie powinny pojawić się samogłoski ustne (a, o, e, u, i) oraz spółgłoski (p, b, t, d, k, g, ch, w, f, ś, m, j, ń, n, l). Dziecko w wieku 18 miesięcy ma w swoim słowniku czynnym około 50 wyrazów, a 2-letnie od 50 do 200–300 wyrazów.
Okres zdania - okres ten przypada pomiędzy 24 a 36 miesiącem życia dziecka. Dziecko początkowo opanowuje zasady gramatyki, używa zdań prostych "mama daj" i nie przestrzega reguł gramatycznych. Może mieć przy tym problemy z fleksją - odmianą (np.: 'narysujełem kółek' zamiast 'narysowałem kółko'). Oczywiście z każdym dniem zauważalny jest rozwój dziecka. Ze zdań prostych przechodzi do tych bardziej złożonych. Wypowiedzi dziecka stają się coraz bardziej zrozumiałe dla otoczenia. W tym okresie u dzieci pojawiają się wszystkie samogłoski oraz więsza część półgłosek (m, n, l, ł, j, ń, p, b, t, d, k, g, ch , f, w, ś, ź, ć, dź). Pod koniec tego okresu, u progu edukacji przedszkolnej pojawiają się też s, z, c, dz. Mogą się jeszcze zdarzać opuszczenia głosek lub sylab (np. ‘midol’ — pomidor, ‘podenki'- spodenki’, ‘kalpetki’ — skarpetki, ‘modziki’ — samochodziki), przestawianie ich kolejności (np. ‘kapaneczka’ — kanapeczka). Typowe są substytucje (zamiany) głosek trudniejszych na łatwiejsze artykulacyjnie, np. s, z, c, dz na ś ,ź, ć, dź; sz, rz (ż), cz, dż na ś ,ź, ć, dź lub s, z, c, dz; r na l (rzadziej na j). Pod koniec okresu zdania dzieci używają od 500 do 1000 wyrazów.
Okres swoistej mowy dziecięcej - etap ten jest stosunkowo dłuższy od wcześniejszych. Obejmuje okres od 3 do 7 roku życia. Trzylatki mają w słownictwie czynnym już ok. 1000–1500 słów. Dzieje się tak ponieważ 3-latka przyswaja około 8–10 słów dziennie. W tym czasie utrwala się wymowa spółgłosek s, z, c, dz, chociaż możliwa jest jeszcze ich zamiana na łatwiejsze ś, ź, ć, dź. Spółgłoski sz, rz (ż), cz, dż również zamieniane są łatwiejszymi s, z, c, dz lub ś, ź, ć, dź.
Dodatkowo oprócz głosek opanowanych wcześniej, niektóre czterolatki zaczynają w tym okresie wymawiać głoskę r, wcześniej zamienianą na l (lub j). Nadal możliwe są uproszczenia grup spółgłoskowych(np. krzesło - szesło, spacerek-pacelek) metatezy (przestawki, np. ‘kordełka’ — kołderka) oraz inne zniekształcenia i zlepki wyrazów. Bardzo ciekawym zjawiskiem, pojawiającym się w tym okresie (u niektórych dzieci wcześniej) są neologizmy dziecięce, tworzone według modeli słowotwórczych funkcjonujących w danym języku, np. ‘badanka’ — stetoskop; ‘praskol' -żelazko. Produktywność w zakresie tworzenia neologizmów charakteryzuje przede wszystkim dzieci w wieku przedszkolnym, później zdolność ta słabnie.
W 4. roku życia zaobserwować można u dziecka częste zadawanie pytań. W wymowie dzieci 5-letnich powinny pojawić się głoski sz, rz (ż), cz, dż oraz głoska r a także samogłoski nosowe. Dziecko kończące 6. rok życia powinno wymawiać poprawnie wszystkie głoski języka polskiego. Słownik dziecka jest jeszcze uboższy niż dorosłych, co nie przeszkadza dzieciom w swobodnym porozumiewaniu się z dorosłymi. Słownik czynny dziecka 5-letniego to ok. 2000 słów, a 6-letniego liczy ok. 3000–4500 wyrazów.
Należy przy tym pamiętać, że każde dziecko rozwija się we własnym tempie. Dopuszczalne są niewielkie przesunięcia lub opóźnienia, jednak nie powinny one przekraczać 6 miesięcy. W takim przypadku zalecana jest konsultacja z logopedą.
