Zaburzenia emocjonalne u dzieci
Zaburzenia emocjonalne pojawiają się bardzo często u dzieci w wieku przedszkolnym, powodując problemy wychowawcze. Procesy emocjonalne dziecka zależą od działania układu nerwowego, hormonalnego i ogólnego stanu zdrowia, a także od kontaktów z najbliższymi osobami, wczesnych doświadczeń społecznych i atmosfery w domu rodzinnym. Termin „zaburzenia emocjonalne” pojawił się w latach 30. XX wieku. Jest to jednak pojęcie mało precyzyjne, wieloznaczne, o charakterze zbiorczym. Badacze zwracają uwagę, że na kolejnych etapach rozwoju różnego rodzaju objawy mogą być uznane za zaburzenia w sferze emocjonalnej, choć występują także u dzieci zdrowych, które rozwijają się w sposób prawidłowy. Nie ma bowiem dziecka, które czegoś by się w swoim życiu nie bało, nie przeżywało lęków albo nie reagowało gniewem. Jakie jednostki chorobowe można zaliczyć do zaburzeń emocjonalnych u dzieci?
1. Przyczyny zaburzeń emocjonalnych u dzieci
Dziecięce zaburzenia emocjonalne można podzielić na dwie główne kategorie:
- zaburzenia eksternalizujące – dotyczą takich emocji, jak: gniew, agresja, wrogość, złość, skutkując zachowaniami „na zewnątrz”, np. kłamstwo, kradzież;
- zaburzenia internalizujące – dotyczą takich emocji, jak: smutek, lęk, przygnębienie, skutkując zachowaniami „do wnętrza”, np. wycofywanie się z kontaktów, wyalienowanie.
By móc zdiagnozować zaburzenia emocjonalne u dzieci, trzeba wziąć pod uwagę kilka czynników. Po pierwsze, trwałość występujących objawów – przez jaki czas się utrzymują. Po drugie, intensywność symptomów, jaka jest ich liczba i jakie natężenie. Po trzecie, częstotliwość pojawiania się niepokojących objawów. Zaburzenia emocjonalne można rozpoznać tylko wtedy, gdy objawów jest wiele, utrzymują się przez znaczny czas, są intensywne i pojawiają się często. Zaburzenia emocjonalne to szerokie pojęcie, które swoim zasięgiem obejmuje wiele nieprawidłowości rozwojowych, np. reakcje nerwicowe, zaburzenia osobowości, zaburzenia zachowania, a nawet zaburzenia psychotyczne. Co może przyczynić się do zaburzeń emocjonalnych u dzieci?
- Środowisko domowe – struktura rodziny (rodzina rozbita, wielodzietna, zrekonstruowana itp.), niekorzystne warunki bytowe, zła sytuacja materialna, atmosfera w domu, wadliwe metody wychowania, sztywne postawy rodzicielskie, lękliwa postawa matki, problemy z komunikacją, odrzucenie emocjonalne dziecka, niezaspokajanie potrzeb psychicznych malucha, brak akceptacji i poczucia bezpieczeństwa, choroby psychiczne rodziców, ciągła krytyka, stosowanie kar cielesnych, nadopiekuńczość rodziców, brak samodzielności dziecka, kształtowanie postaw zależnościowych, zaburzone relacje rodzic-dziecko.
- Środowisko pozarodzinne (przedszkole, szkoła) – negatywny stosunek nauczyciela do ucznia, nadmierne wymagania, rywalizacja, odrzucenie przez rówieśników, niekorzystne relacje z kolegami i nauczycielem, perfekcjonizm.
- Sytuacje traumatyczne i subtraumatyczne – choroba dziecka lub członka rodziny, utrata bliskiej osoby, przeżycie bardzo silnego zagrożenia, śmierć kogoś bliskiego, rozwód rodziców.
Typ zaburzenia i stopień nasilenia objawów będzie stanowił wypadkową predyspozycji genetycznych i środowiskowych dziecka.
2. Rodzaje zaburzeń emocjonalnych u dzieci
Istnieje bardzo wiele zaburzeń w sferze emocjonalnej, które mogą pojawić się u dzieci przedszkolnych. Niektóre dzieci przejawiają nawet kilka nieprawidłowości jednocześnie. Do najbardziej znanych zaburzeń emocjonalnych u dzieci zalicza się:
1. reakcje nerwicowe – polegają na chorobliwie lękowej reakcji na stres. Stałe napięcie psychiczne i nieuzasadnione obawy sprawiają, że maluch nie potrafi przystosować się do wymogów środowiska i wybiera dezadaptacyjne formy zachowania. Do rozwoju nerwicy u dzieci przyczyniają się głównie urazy psychiczne i traumatyczne przeżycia, np. pożar, pogryzienie przez psa, kary cielesne, przerażające bajki, konflikty między rodzicami, śmierć bliskiej osoby, zmienność i sprzeczność wymagań rodzicielskich. Reakcje nerwicowe u dzieci zależą też od typu układu nerwowego malucha, jego doświadczeń psychicznych, oczekiwań, postaw i nawyków. Podstawowym objawem nerwicy jest lęk, któremu towarzyszy poczucie zagrożenia, niepokoju, bezradności i bezsilności. Wskutek negatywnych emocji dziecko uruchamia różne mechanizmy obronne. Do zachowań nerwicowych u dzieci zalicza się:
- lęki – dzieci w wieku przedszkolnym przeżywają wiele lęków, w tym lęków rozwojowych, np. lęk przed ciemnością, przed burzą, przed pozostaniem samemu w domu, przed zwierzętami. Bardzo często pojawiają się lęki nocne, kiedy dziecko budzi się z krzykiem w nocy, ale rano nie pamięta nocnego incydentu. Dzieci przeżywające lęki nocne są zwykle mało odporne na stres, płaczliwe, bierne w sytuacjach społecznych, nadwrażliwe emocjonalnie, przejawiające trudności w zakresie adaptacji do nowych warunków. Lęk, w odróżnieniu od strachu, to obawa w okolicznościach, które obiektywnie nie są zagrażające. Dlaczego dzieci przejawiają zachowania lękowe? Dlatego, że są straszone przez rodziców lub starsze rodzeństwo, oglądają brutalne programy telewizyjne i bajki, które epatują agresją, dlatego, że są bite przez rodziców albo wychowują się w atmosferze chaosu i konfliktów. Powodów może być wiele. Dzieci lękowe są zwykle nieufne, niepewne, zahamowane, nieśmiałe, unikają kontaktów społecznych, pozostają na uboczu, boją się kompromitacji i odrzucenia i mają niską samoocenę;
- moczenie mimowolne – można wyróżnić moczenie pierwotne (trwa od urodzenia i stanowi kontynuację moczenia fizjologicznego) i moczenie wtórne (pojawia się u dzieci, które przeszły już trening czystości i opanowały nawyk załatwiania potrzeb fizjologicznych w toalecie). Najczęściej do moczenia mimowolnego dochodzi w nocy podczas snu, rzadziej w dzień. Ponadto, moczenie mimowolne nie jest objawem pojedynczym, ale zwykle stanowi jeden z symptomów zaburzeń emocjonalnych u dzieci. Moczeniu towarzyszy często nadpobudliwość, zmienność nastrojów, płaczliwość, lęki, drażliwość, złe stosunki z rówieśnikami, niechęć do nauki. Moczenie mimowolne częściej dotyczy chłopców niż dziewczynek. Może być skutkiem wadliwych metod wychowania, złych kontaktów rodziców z dzieckiem, narodzin młodszego rodzeństwa, rozwodu, śmierci kogoś bliskiego itp. By mówić o moczeniu mimowolnym, należy wykonać wcześniej badania lekarskie, by wykluczyć zaburzenia fizjologiczne;
- tiki nerwowe – to nagłe, mimowolne wyładowania ruchowe różnych grup mięśniowych, które nie podlegają świadomej kontroli. Dziecko może mrugać oczami, robić dziwne grymasy twarzy, podrzucać ramionami. Tiki pojawiają się najczęściej między 5. a 12. rokiem życia. Odznaczają się uporczywością i długim trwaniem. Zwykle wynikają z silnych sytuacji konfliktowych i przeżyć urazowych. Wymagają objęcia dziecka indywidualną terapią i wyeliminowania napięć emocjonalnych;
- jąkanie się – stanowi zwykle jeden z wielu objawów zachowań nerwicowych dziecka. Jąkanie należy do częstych zaburzeń mowy u dzieci i pojawia się między 3. a 5. rokiem życia. Jąkanie objawia się zacinaniem – objawami tonicznymi, wielokrotnym powtarzaniem tej samej sylaby, głoski, wyrazu – objawami klonicznymi, napięciem mięśniowym i emocjonalnym. Jąkanie patologiczne należy odróżnić od jąkania rozwojowego, które powstaje wskutek rozbieżności między wysokim poziomem myślenia dziecka a stosunkowo małą sprawnością aparatu artykulacyjnego. Częściej występuje wśród chłopców niż dziewczynek. Wskazana jest konsultacja logopedyczna;
- zaburzenia apetytu – „nerwicowe zaburzenia łaknienia” występują u 2/3 dzieci w wieku 2-5 lat. Zaniepokojeni rodzice zwykle nadmiernie zwracają uwagę na proces jedzenia, proszą, nakłaniają lub wręcz zmuszają dzieci do jedzenia, co przynosi zwykle odwrotny skutek. Odmowa jedzenia może wynikać z tego, że podaje się pokarmy, których dziecko nie lubi. Brak apetytu może być reakcją na pojawienie się w rodzinie nowego dziecka – maluch boi się, że straci miłość rodziców i jest zazdrosny o rodzeństwo. Zaburzenia łaknienia mogą być też konsekwencją trudnej sytuacji domowej, braku poczucia bezpieczeństwa albo sposobem na zwrócenie na siebie uwagi i zapewnienie opieki. U niektórych dzieci nerwicowych brak apetytu może łączyć się z innymi zaburzeniami, jak wymioty czy jadłowstręt psychiczny;
zahamowanie psychoruchowe – dzieci zahamowane psychoruchowo są lękliwe, mało aktywne i przejawiają trudności w kontaktach z otoczeniem. Zahamowanie powstało u nich wskutek krytyki, ośmieszania, poniżania, kar cielesnych stosowanych przez rodziców. Zwykle takie dzieci nie sprawiają problemów wychowawczych, pozostają „w cieniu”, cierpiąc, izolując się od innych, tłumiąc emocje w sobie. Dzieci zahamowane mogą być nadmiernie skrupulatne, niepewne, małomówne, ciche, posłuszne, zrezygnowane, apatyczne, powolne, przygnębione, z niskim poczuciem własnej wartości, płaczliwe, powściągliwe;
obojętność uczuciową – dzieci obojętne uczuciowo mają problemy z nawiązaniem kontaktu z rówieśnikami i dorosłymi. Nie potrafią współodczuwać radości i smutków, mają małą ekspresję mimiczną, nie wchodzą w interakcje społeczne z obawy przed odtrąceniem. Dzieci obojętne uczuciowo pochodzą z domów dziecka lub z rodzin, które nie zaspokajały potrzeby przywiązania i miłości. Są smutne, unikają kontaktu wzrokowego, ich kontakty z innymi są bardzo powierzchowne;
nadpobudliwość psychoruchową – nadpobudliwość u dzieci wynika z przewagi procesów pobudzania nad procesami hamowania. Reakcje emocjonalne są gwałtowne, nieadekwatne do okoliczności. Charakterystyczna jest labilność emocjonalna, impulsywność, drażliwość, zaburzenia koncentracji uwagi, łatwa męczliwość i brak cierpliwości. Dzieci nadpobudliwe szybko się dekoncentrują i nudzą wykonywaną czynnością. Najważniejsza jest konsekwencja wychowawcza, spokój, sprecyzowane wymagania i stały rytm dnia;
agresywność – zachowania agresywne są częstsze u chłopców niż dziewczynek i manifestują się najczęściej do drugiego roku życia. Wyróżnia się agresję werbalną (krzyki, wyzwiska, przezwiska, obmawianie, arogancja, skarżenie) i fizyczną (bicie, kopanie, drapanie, gryzienie, wyrywanie włosów). Zachowania agresywne powstają wskutek frustracji, ale też naśladowania starszych osób (rodziców, rodzeństwa, kolegów). Agresja instrumentalna służy realizacji jakiegoś celu. Agresja wroga odznacza się zawiścią i jest nastawiona na zadanie bólu drugiej osobie.
Aspołeczne zachowania, złość, wrogość i inne zaburzenia emocjonalne często nie są wynikiem złej woli maluchów. Dzieci w toku rozwoju i wychowania uczą się prawidłowych zachowań, akceptowanych społecznie. Problemy emocjonalne u dzieci najczęściej są powiązane z ich środowiskiem rodzinnym, dlatego terapia powinna obejmować i dzieci, i ich rodziców.