Bajki terapeutyczne – przeznaczenie, charakterystyka, rodzaje, jak napisać

Jedna z czołowych autorek bajek terapeutycznych, Maria Molicka, pisze dla dzieci w wieku od 4 do 9 lat. Oczywiście, nic nie stoi na przeszkodzie, by treść bajek poznawały również starsze dzieci. Jest to świetna forma przekazu, tym bardziej, że do tak małych dzieci skierowanych jest niewiele technik terapeutycznych.

Nieprzypadkowo za dolną granicę wieku adresata bajek leczniczych przyjmuje się 4. rok życia. Dzieci w tym wieku nabywają bardzo ważną umiejętność, która pozwala na prawidłowy odbiór terapeutycznego przekazu bajki. Zdolność ta, tzw. decentracja interpersonalna, wiąże się z myśleniem o tym, co w danej sytuacji mogłaby pomyśleć inna osoba. Ponadto dziecko pomiędzy 4. a 5. rokiem życia coraz lepiej rozumie siebie i to, co je otacza, potrafi tłumaczyć sobie zachowania innych.

Bajki terapeutyczne nie są zwykłymi bajkami. Różnią się też od innych opowiadań o charakterze edukacyjnym. Fenomen ich polega na koncentracji na tematach najtrudniejszych – tych z gatunku problemowych emocjonalnie. W żadnym innym miejscu nie znajdziemy takiego nagromadzenia wzorów radzenia sobie z silnymi przeżyciami.

Wyjaśnienie emocji, ich nazywanie, nadawanie im znaczenia i co najważniejsze – strategie rozwiązywania trudności – zostały ujęte w formie akceptowanej przez dzieci. Mały słuchacz lub czytelnik, jeśli dziecko potrafi czytać, nie jest edukowany, nie odczuwa rygoru odpowiedniego zachowania lub myślenia. Bohater bajki przeżywa po prostu podobny problem, co stymuluje dziecko do zmiany w patrzeniu na ten kłopot.

Wielość funkcji, jakie spełniają bajki terapeutyczne, jest wprost zadziwiająca. Oddziałują one w przeróżny sposób, budując zasoby osobiste czytelnika. Opowiadanie lecznicze ochrania i wzmacnia poczucie własnej wartości dziecka. Rozprawia się z negatywnymi emocjami, z mechanizmami obronnymi i pozwala oswoić lęk.

Ze względu na funkcje, jakie mają spełniać bajki terapeutyczne, wyróżniamy ich trzy rodzaje:

Rozwój wyobraźni
Rozwój inteligencji
Rozwój emocjonalny 
Rozwój poznawczy 
Rozwój fizyczny 

1. Bajki psychoedukacyjne – ich głównym celem jest ujarzmienie negatywnych emocji poprzez reinterpretację, czyli zmianę sposobu myślenia o nich. Opowiadania tego typu świetnie sprawdzą się w przygotowywaniu dziecka przed ewentualną, trudną sytuacją (np. pobytem w szpitalu czy zmianą szkoły). W wymiarze psychoedukacyjnym działamy więc niejako profilaktycznie, a dziecko gromadzi wiedzę i siły do zmierzenia się z danym tematem. Oswaja się z nim.
2. Bajki psychoterapeutyczne – działają w obrębie już nabytych negatywnych przeżyć, emocji i lęków. Treść ich musi być głęboko zakorzeniona w sytuacji, w jakiej aktualnie znajduje się dziecko (bądź w której znalazło się niedawno) – np. adaptacja do przedszkola, rozwód rodziców, śmierć bliskiej osoby. W oparciu o ten typ bajek zmierzamy do redukcji m.in. złości, wstydu, poczucia winy. Trik w bajkach psychoterapeutycznych polega na tym, że dziecko poznaje i obserwuje dane uczucie w kontekście społecznym, by finalnie zobaczyć je u siebie. Założeniem biblioterapii w tym przypadku jest uświadomienie sobie przez słuchacza lub małego czytelnika, że innym też zdarza się być w podobnej sytuacji.
3. Bajki relaksacyjne – służą odprężeniu, regeneracji, uspokojeniu. Czas czytania lub słuchania takich bajek terapeutycznych powinien wynosić od 3 do 7 minut.

Napisanie bajki terapeutycznej nie jest tak trudne, jak mogłoby się wydawać. Na początek warto zapoznać się z kilkoma wzorcowo napisanymi (autorstwa m.in. Marii Molickiej lub Doris Brett), by wiedzieć, o jakiego typu przekaz chodzi.

Chcąc samodzielnie napisać bajkę terapeutyczną, powinieneś uwzględnić w niej kilka najważniejszych elementów:

• ustal główny temat, czyli sytuację, wydarzenie lub emocje, do których dobierzesz treść; przeżycia muszą być trudne emocjonalnie,
• fabułę umieść w fantastycznym świecie, dbając jednocześnie o identyczność problemów z tymi z życia dziecka,
• stwórz bohatera bajki terapeutycznej, który doświadcza w swoim życiu powyższej sytuacji i  podobnych emocji. Bohaterem nie może być twoje dziecko, ale ktoś podobny. Może mieć ten sam wiek, płeć, a nawet zainteresowania, co twój szkrab, zmień mu jednak imię. Dziecko nie ma widzieć w bajce siebie, ale kogoś, kto poradził sobie z takim samym problemem; perspektywa ta pozwala się zdystansować,
• zapewnij bohaterowi obecność innych postaci, które będą udzielały mu wsparcia; postaci te nie mają jednak pełnić roli ekspertów czy mędrców, ale osób, które doświadczyły podobnych, co bohater, sytuacji,
• zadbaj o pogodny nastrój opowiadania – o pozytywne myślenie skutkujące pomyślnym działaniem. Tu nie ma miejsca na magiczne rozwiązania, a na konkretne sposoby radzenia sobie z problemem.

Bajka terapeutyczna zawsze musi kończyć się szczęśliwie. Niepotrzebne jest moralizowanie czy pouczanie, a nawet zbędne wyjaśnianie. Opowiadanie ma dać słuchaczowi i czytelnikowi siłę oraz wiarę we własne możliwości.

Świetnym pomysłem na kontynuowanie pracy z bajką terapeutyczną jest wykonanie ilustracji obrazującej treść opowiadania. Dzięki temu utrzymamy uwagę szkraba na historii i poznamy jego odczucia. Jeśli wykazuje on szczególne zainteresowanie konkretną bajką terapeutyczną, należy wracać do niej wielokrotnie. Często jednorazowe oddziaływanie danego opowiadania nie jest wystarczające.

Uleczone bajką terapeutyczną dziecko odzyskuje nadzieję, zaczyna widzieć rozwiązanie sytuacji, w której się znalazło. Odnajduje też akceptację swoich negatywnych emocji, a współodczuwanie z bohaterem opowiadania pozwala na stopniowe otwieranie się. Dzięki świeżemu spojrzeniu codzienność nabiera innej jakości i barw. Nie jest już taka straszna, bo dziecko nie czuje się osamotnione.

Źródła

1. Molicka M., Biblioterapia i bajkoterapia. Rola literatury w procesie zmiany rozumienia świata społecznego i siebie, Media Rodzina, Poznań 2011, ISBN 978-83-7278-556-5.