Samogłoski - jaka jest ich rola? Rodzaje i wymowa w języku polskim

Co to jest samogłoska? Jak wytłumaczyć dziecku, co to są samogłoski? Najprostszym sposobem jest przedstawienie ich w opozycji do spółgłoski. Wcześniej warto zapoznać dziecko lub przypomnieć kilka pojęć związanych z tą tematyką, takich jaj m.in. litera i głoska. Głoska to czysty dźwięk, najmniejsza fonetyczna realizacja mowy, litera zaś to sposób jej zapisu.

Głoski - dźwięki dzielimy na dwa rodzaje: na samogłoski i spółgłoski. Jaka jest między nimi różnica? Zaobserwujemy ją już w momencie wypowiedzenia na głos po kilka z każdej grupy. Samogłoski słyszalne są jako pojedyncze dźwięki. W przypadku spółgłosek zawsze słychać więcej niż jedną głoskę.

Różnice te wynikają z kształtu oraz objętości jamy ustnej, które to zmieniają się wskutek ruchu warg i języka. Gdy wypowiadamy spółgłoski, w jamie ustnej dochodzi do zwarć i szczelin. Gdy zaś wymawiamy samogłoski, powietrze przechodząc przez jamę ustną, nie trafia na żadne przeszkody.

Samogłoski - jakie są? Samogłoski w języku polskim to: A, E, I, O, U, Ó, Y, Ę i Ą.

Wszystkie samogłoski polskie możemy podzielić według kilku kryteriów. Oto kilka z nich.

Podział samogłosek ze względu na ułożenie języka

• ruch poziomy: samogłoski tylne - O, U, Ą, samogłoski przednie - E, Y, Ę, samogłoska środkowa - A;
• ruch pionowy; samogłoski wysokie - I, U, Y, samogłoski średnie - E, O, Ą, Ę, samogłoska niska - A.

Podział samogłosek ze względu na metodę nacisku na podniebienie miękkie

• samogłoski ustne: A, E, O, U, Y, I;
• samogłoski nosowe: Ą, Ę.

Podział samogłosek ze względu na ułożenie warg w chwili wymowy

• samogłoski płaskie: I, E, Y, Ę;
• samogłoski okrągłe: U, O, Ą;
• samogłoska obojętna: A.

Po co są samogłoski? Oto kilka funkcji, które pełnią:

• sprawiają, że mowa staje się bardziej melodyjna;
• umożliwiają dzielenie wyrazów na sylaby;
• są nośnikami akcentu;
• pozwalają na proste wyrażanie emocji.

Od nauki głosek zwykle rozpoczyna się nauka czytania. Jeśli chcemy nauczyć malucha rozpoznawania samogłosek, możemy powiązać każdą z nich z np. jakąś sytuacją, np.:

• "A" - gdy coś nas przestraszy;
• "E" - gdy coś nas zadziwi;
• "U" - gdy coś podziwiamy;
• "O" - gdy jesteśmy zaskoczeni;
• "Y" - samogłoska ta jest wymawiana, gdy jesteśmy czegoś niepewni.

Aby nauka samogłosek była łatwiejsza, możemy je wykorzystać w zabawie, rozbudzając w ten sposób ciekawość dziecka.

Możemy wkomponować je w treść wierszyka, co pomoże w ich zapamiętaniu dzięki rymom i rytmowi. Zapamiętywana treść wzbogaca słownictwo, dzięki czemu maluchowi łatwiej się wysłowić.

Rymowanki zaliczane są do metod i zabaw, które usprawniają pracę narządów artykulacyjnych, rozwijają kreatywność, wspierają pamięć oraz percepcję słuchową.

Forma ta jest przyjazna maluchom, dzięki czemu szybko i chętnie przyswajają sobie ciekawe, rytmiczne i często zabawne teksty.

Rymowanki te możemy wykorzystać zarówno w domu, jak i w szkole.

Czasem (choć na szczęście rzadko) zdarza się, że maluch zniekształca samogłoski. Są one niezwykle ważne dla prawidłowej komunikacji, dlatego nie powinniśmy lekceważyć żadnych problemów z wymową u dziecka.

Samogłoski - ćwiczenia dla dzieci:

• samogłoska "A" oraz "I" bywa czasem mylona, czasem zdarza się, że dziecko nadaje głosce ustnej zabarwienie nosowe; aby to wyeliminować, należy wdrożyć metodę wizualno-słuchową oraz dokładnie wyjaśnić dziecku, jak powinna dana głoska brzmieć oraz jak ustawić narząd mowy, by tak się stało; warto stosować ćwiczenia na różnicowanie samogłosek, np. przeglądając razem książeczkę i po kolei odczytywać poszczególne litery;
• samogłoskę "E" najlepiej nauczyć wymawiać w prawidłowy sposób, wymawiając tę samogłoskę i dotykając jednocześnie językiem brody, a następnie chowając go i ponownie ją wymawiając; w ten sposób dźwięk powinien ulec stopniowemu, naturalnemu przekształceniu;
• maluchom, które nie radzą sobie z wymawianiem samogłoski "I" zaleca się delikatne otwarcie ust i rozciągnięcie warg jak do szerokiego uśmiechu; aby unieść przednią część języka, opiekun może nacisnąć palcem dno jamy ustnej dziecka od zewnątrz - od podbródka;
• Samogłoski"U", "O" - niektóre dzieci mają trudność z właściwym ułożeniem narządów mowy w taki sposób, aby uzyskać wymienione wyżej głoski; w takich sytuacjach zalecane jest przyciśnięcie obu policzków do dziąseł kciukiem i palcem wskazującym, co pomaga w zaokrągleniu i wysunięciu warg; uniesienie tylnej części języka możemy uzyskać poprzez uciskanie szpatułką jego przodu;
• aby poprawnie wymawiać samogłoskę "Y" można pobawić się w zabawy dźwiękonaśladowcze; np. możemy poprosić dziecko, aby naśladowało płacz niemowlęcia;
• "Ę" i "Ą" samogłoska nie jest łatwa do wymówienia; aby dziecko potrafiło ją wymawiać, warto uświadomić dziecko, że istnieją samogłoski nosowe, które odczuwamy jako wibrację skrzydełek nosa, a następnie rozpocząć trening oparty na przekazywaniu nosowości spółgłosek następujących po nim samogłoskom (np. mmmmmmmoooo, mmmmmmiiiii, mmmmmmuuuuuuuuu).

Jeśli tego rodzaju ćwiczenia nie przyniosą rezultatu, powinniśmy skonsultować się ze specjalistą i skorzystać z usług poradni logopedycznej.