Odmiana nazwisk. Dlaczego nazwiska w języku polskim należy odmieniać?
Odmiana nazwisk w języku polskim jest dość problematyczna. Większość z nas tego nie robi, choćby z obawy przed ośmieszeniem się albo z niewiedzy. Językoznawcy jednak nie mają wątpliwości: nazwiska w języku polskim należy odmieniać. Od tej reguły jest niewiele wyjątków.
Odmiana nazwisk. Dlaczego nazwiska w języku polskim należy odmieniać?
W tym artykule:
Odmiana nazwisk w polszczyźnie
Zasada jest jasna: jeśli dane nazwisko można przyporządkować do jakiegoś wzorca deklinacyjnego, należy je odmieniać. Pamiętamy przy tym, że nazwiska żeńskie odmieniają się według deklinacji przymiotnikowej albo według wzorca rzeczownikowego.
Odmiana nazwisk męskich jest nieco bardziej skomplikowana:
- jeśli nazwisko jest zakończone na –a, a poprzedza ją głoska d, t, g, k, b, p, r, s, odmieniamy je jak rzeczowniki żeńskie twardotematowe, np. Zawada,
- jeśli nazwisko jest zakończone na –a, a poprzedza ją spółgłoska funkcjonalnie miękka (c, dz, cz, dż, sz, rz (ż)), odmieniamy je jak rzeczowniki żeńskie typu "tęcza", np. Bończa
- jeśli nazwisko jest zakończone na –a, a poprzedza ją spółgłoska tylnojęzykowa (k, g, ch), odmieniamy je jak rzeczowniki żeńskie typu "flaga", np. Ortega
- jeśli nazwisko jest zakończone na –e, w liczbie pojedynczej odmienia się jak przymiotniki. Ale uwaga: w narzędniku i miejscowniku mają końcówkę –em. W liczbie mnogiej odmieniają się tak jak męskie rzeczowniki osobowe.
- jeśli nazwisko jest zakończone na spółgłoskę, to odmienia się je jak polskie imiona i rzeczowniki pospolite żywotne, np. Tuwim
Odmiana nazwisk dwuczłonowych
Jeśli dwuczłonowe nazwisko jest rodzime, wówczas oba człony są odmienne, np. Duda-Maj – Dudy-Maja. Pierwszy człon pozostaje nieodmienny jeśli jest dawnym przydomkiem lub herbem, np. Pobóg-Kowalski – Pobóg-Kowalskiego.
Odmiana nazwisk w liczbie mnogiej
Problematyczne wydaje się odmienianie nazwisk w liczbie mnogiej, które może wskazywać na małżeństwo lub rodzeństwo. Można to zauważyć np. na zaproszeniach ślubnych, gdzie najczęściej widzimy brak odmiany nazwisk. To błąd.
W języku polskim nazwiska w liczbie mnogiej odmienia się tak samo jak rzeczowniki osobowe o takim samym zakończeniu.
Dlaczego nie odmieniamy nazwisk?
Problem z odmianą nazwisk jest powszechny. Wielu z nas nie odmienia nazwisk wcale lub robi to niepoprawnie. Wydaje się nam, że nazwisko to forma stała, nieodmienna. Nic bardziej mylnego! Inna rzecz, że niekiedy właściciel danego nazwiska nie odmienia go z zasady, uważając za swoją „własność”.
Jak jednak notuje w internetowym „Słowniku Języka Polskiego” PWN prof. Jan Grzenia z Uniwersytetu Śląskiego „nie ma i nie może być zasady odmiany wedle kryterium „jak sobie właściciel życzy”. Język jest dobrem społecznym, a w związku z tym nadrzędny jest interes ogółu użytkowników języka, którzy muszą mieć prawo do używania wszelkich nazwisk w takiej formie, która wynika z zasad gramatyki i zwyczaju społecznego. Żądania indywidualne można respektować co najwyżej ze względów grzecznościowych”.
Z kolei matematyk i aforysta, Hugo Steinhaus, powiedział: „Pan jest właścicielem swojego nazwiska tylko w mianowniku liczby pojedynczej. Pozostałymi przypadkami rządzi gramatyka!” To odpowiedź dla tych osób, które nie życzą sobie odmiany swojego nazwiska.
Nazwisk, których w języku polskim się nie odmienia, jest niewiele. Są to najczęściej nazwiska o obcym brzmieniu, do których trudno stosować reguły naszej gramatyki.
