"Niegrzeczne" dziecko w przedszkolu

Rozwój społeczny dziecka w wieku przedszkolnym można rozpatrywać z dwóch punktów widzenia:

• jako integrowanie się dzieci w grupę społeczną, co określa się mianem socjalizacji,
• jako kształtowanie się jednostki w grupie.

Proces socjalizacji prowadzi do opanowania przez jednostkę wiedzy o swojej grupie oraz wiedzy o rolach społecznych, a także do opanowania przyjętych w tej grupie standardów i wartości. Dla przedszkolaka dobrą szkołą społecznego uczenia się są zabawy. Szczególnie ważne są zabawy w role, które pozwalają odkrywać reguły związane z daną rolą społeczną. Dzieci w wieku przedszkolnym wolą same ustanawiać reguły i im podporządkowywać swoje działanie niż postępować zgodnie z zasadami narzuconymi przez innych. Zabawa dobrze służy rozumieniu przez dziecko społecznych ról dorosłych. Przedszkolaki eksplorują w zabawie różne role społeczne: rodzinne, zawodowe. Przyjmują je zgodnie z płcią: dziewczynki zwykle odgrywają role kobiece, a chłopcy męskie.

Zabawy stanowią również okazję do nawiązywania i rozwoju kontaktów z rówieśnikami. Młodsze dzieci (trzylatki, czterolatki) bawią się jeszcze samotnie, nie przejawiając aktywności społecznej i pozostając w grupie w roli obserwatora, lub też naśladują zachowania rówieśników w zabawie równoległej, nie wpływając jednak na zachowanie innych dzieci. Pod koniec okresu przedszkolnego dzieci są zdolne do zabaw zespołowych, dla których charakterystyczne jest ustalenie wspólnego celu i planu działania. To wtedy maluchy nawiązują pierwsze przyjaźnie.

Kryteria dobrego i złego zachowania zmieniają się wraz z rozwojem dziecka, ponieważ wzrasta świadomość malca i jego zdolność do kierowania własnym postępowaniem. Niemowlę, które zrzuci porcelanowego słonia z komody, nie jest "niegrzeczne", ale gdy zrobi to już czterolatek w przypływie gniewu i niezadowolenia – sprawa wymaga wychowawczej interwencji rodziców. Dziecko w wieku przedszkolnym, zwłaszcza pięcio- i sześciolatek, wie, co można, a czego nie wolno w domu czy w przedszkolu. Jeśli rodzice ustalają zasady wychowawcze, to bardzo dobrze. Dziecko wtedy ma pewne ustalone normy, których stara się trzymać i zdaje sobie sprawę, że ich przekroczenie może grozić karą.

Ustalanie zasad obowiązujących w domu i przedszkolu nie jest trzymaniem dziecka „na uwięzi”. Zasady postępowania pozwalają dobrze funkcjonować całej rodzinie i pomagają w wychowaniu. Przejrzyste reguły informują malca, czego rodzice czy opiekunowie, od niego oczekują i sprawiają, że dziecko czuje się bezpieczniej, zna granice postępowania. Wie, co jest dozwolone, a co zabronione. Ważne jest jednak to, by dorośli również respektowali ustalone zasady. Dziecko bowiem bierze przykład z góry. Jasne zasady sprzyjają, ponadto, rozwojowi samodyscypliny u dziecka. Oczywiście, przedszkolak jest „sterowany” regułami zewnętrznymi, ale to dorośli są ich prawodawcami i to oni egzekwują przestrzeganie ustanowionych praw. Ustalone normy dziecko zaczyna stopniowo uważać za własne i z czasem czuje się coraz bardziej odpowiedzialne za to, co robi.

Rodzice powinni od najmłodszych lat uczyć malucha, że powinien się dzielić z innymi – słodyczami, zabawkami itp. Trzylatek może jeszcze czasem nie wiedzieć, w jakich okolicznościach mówić „proszę” czy „dziękuję”, ale dorosły powinien mu to podpowiedzieć. Pięciolatki zazwyczaj nie mają już problemów z dostosowaniem się do reguł, które obowiązują w przedszkolu, co może jeszcze sprawiać trudności trzy- i czterolatkom. W zabawie starsze przedszkolaki respektują zasadę „raz ty, raz ja”, młodsze dzieci od oddania zabawki wolą zamienić ją na inną.

Za negatywne zachowania u dzieci uważa się agresję i brak posłuszeństwa. Przez agresję rozumieć należy działanie, które jest podejmowane z intencją szkodzenia innym. Agresja pojawia się w rozwoju dziecka wtedy, gdy zaczyna ono rozumieć, że może być przyczyną zmartwień innych osób. Dzieci w wieku przedszkolnym mogą przejawiać dwie formy agresji: instrumentalną i wrogą. Agresja instrumentalna występuje w dążeniu do osiągnięcia czegoś upragnionego, np. zabawki. W takim przypadku dziecko może popychać czy uderzać innego malucha. Agresja wroga z kolei jest obliczona na sprawienie bólu drugiej osobie, zarówno przez odwet, jak i sposób ustalenia dominacji w grupie. Agresja instrumentalna znika wraz z wiekiem, w miarę jak dzieci uczą się zachowywać kompromisowo.

Dzieci przedszkolne częściej dokuczają innym maluchom niż wykazują agresję fizyczną. Powodem konfliktów wśród dzieci w przedszkolu często staje się przedmiot, zabawka, stanowiąca obiekt pożądania. Ciekawe jest jednak to, że po uzyskaniu przez jedno z dzieci upragnionego przedmiotu żadne z nich nie jest nim dłużej zainteresowane. Chęć posiadania przedmiotu i możliwość wygrania z innymi stanowią elementy dziecięcej interakcji. U dzieci starszych bójki o przedmiot występują coraz rzadziej. Z wiekiem natomiast powstają i nasilają się formy agresji werbalnej, takie jak grożenie, dokuczanie czy obrażanie.

Młodsze dzieci mogą buntować się przed zaakceptowaniem ustalonych w przedszkolu zasad. Czasami jest to po prostu objaw temperamentu dziecka albo wkroczenie w fazę tzw. negatywizmu, kiedy to maluch na wszystkie propozycje jest skłonny odpowiedzieć „nie”. Nie wolno zmuszać dziecka do przestrzegania zasad wrogością czy krzykiem. Takie metody wychowawcze nie są skuteczne, a będą rodzić jeszcze większy bunt dziecka. Karcić należy tylko za jawne przejawy wrogości i nieposłuszeństwa. Zaczepne zachowania trzylatka wobec rówieśników nie są z reguły objawem "niegrzeczności", lecz nieumiejętną próbą nawiązania kontaktu, ciekawością. I co najważniejsze, wychowanie przedszkolaka polegać powinno nie tyle na karceniu złego zachowania, co na chwaleniu za dobre postępowanie. To nagrody, a nie kary są wychowawcze.

Źródła

1. Harwas-Napierała B., Trempała J., (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, ss. 113-119, ISBN 83-01-14151-4.