Czasownik: odmiana, rodzaje, pisownia

Czasownik w liczbie pojedynczej występuje w trzech rodzajach: męskim, żeńskim i nijakim, zaś w liczbie mnogiej w dwóch: męskoosobowym i niemęskoosobowym. Odmiana czasowników przez osoby, liczby, czasy, tryby i strony to koniugacja.

Czasowniki mogą być dokonane lub niedokonane. Te pierwsze informują o czynności zakończonej w przeszłości lub mającej się zakończyć w przyszłości, np. przeczytał, napiszę, zrobiła. Czasowniki dokonane nie występują w czasie teraźniejszym. Z kolei czasowniki niedokonane informują o przebiegu lub trwaniu czynności w czasie teraźniejszym, przeszłym i przyszłym, np. czytał, robiła, będę pisał.

Wyróżnia się nieosobową i osobową formę czasownika. Nieosobową i nieodmienną formą czasownika jest bezokolicznik, np. czytać, grać, sprzątać, biec, móc. Osobowa forma czasownika odmienia się przez osoby, liczby, czasy, tryby i strony, np. śpię, spałeś, śpią.

Czasownik może pełnić w zdaniu funkcję orzeczenia, łącznika, orzecznika, podmiotu, dopełnienia, przydawki i okolicznika.

Od czasowników tworzy się imiesłowy. Wyróżnia się:

• imiesłowy przymiotnikowe czynne – tworzy się je od tematu 3. osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego czasowników niedokonanych za pomocą przyrostka –ąc z końcówkami przymiotnikowymi, np. –y, -a, -e, -ego, -ej, np. piszący, biegnąca

• imiesłowy przymiotnikowe bierne – tworzy się je od tematu czasu przeszłego lub teraźniejszego czasowników przechodnich za pomocą przyrostków -n, -on, -t z końcówkami przymiotnikowymi, np. –y, -a, -e, -ego, -ej, np. pisany, umyte.

• imiesłowy przysłówkowe współczesne – tworzy się je od tematu 3. osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego czasowników niedokonanych za pomocą przyrostka -ąc, np. idąc, rysującimiesłowy przysłówkowe uprzednie – tworzy się je od tematu czasu przeszłego czasowników dokonanych za pomocą przyrostków -wszy, -łszy, np. zrobiwszy, usiadłszy Imiesłowy przymiotnikowe są odmienne, przysłówkowe – nieodmienne.

”Nie” z czasownikami zapisujemy rozdzielnie, np. nie lubię, nie śpię, nie pracuję, nie mam.

Zasada ta dotyczy również wyrazów mających znaczenie czasownikowe lub w funkcji orzecznika, np. nie wolno, nie wiadomo, nie można, nie warto.

Rozdzielnie partykułę ”nie” piszemy również z bezokolicznikiem, np. nie spać, nie grać, nie znaleźć, nie tańczyć oraz z osobowymi formami czasownika występującymi w formie bezosobowej, np. nie wypada, nie należy.

Osobno napiszemy ”nie” również z bezosobowymi formami czasownika zakończonymi na -no, -to, np. nie rozpoczęto, nie znaleziono, nie zrobiono. Czasowniki utworzone od rzeczowników z przedrostkiem ”nie” piszemy łącznie, np. niewolić (od: niewola).

Należy też pamiętać, że czasowniki nienawidzić, niedowidzieć i niedomagać (czasownik nieużywany bez przeczenia), również zapisujemy łącznie. Są to jednak wyjątki o charakterze izolowanym.