Rozwój intelektualny przedszkolaka
Rozwój intelektualny przedszkolaka dotyczy doskonalenia sprawności percepcyjnych, zdobywania orientacji w czasie i przestrzeni, kształtowania się strategii pamięciowych i podstawowych czynności myślowych, jak porównywanie, szeregowanie i klasyfikowanie. Rozwój poznawczy znajduje odzwierciedlenie w rozumieniu związków przyczynowo-skutkowych oraz ewolucji umiejętności językowych i funkcji symbolicznej. To czas intensywnych zmian neuronalnych, które mają przygotować szkraba do nauki w szkole.
1. Czynności myślowe przedszkolaka
Umysłowy rozwój dziecka w okresie przedszkolnym wyznaczają osiągnięcia w zakresie czynności umysłowych (klasyfikowanie, szeregowanie), zmiany w rodzaju i treści obrazów umysłowych oraz pojawienie się niezmienników. Szeregowanie polega na wykrywaniu różnic między obiektami. Już pod koniec wczesnego dzieciństwa dziecko potrafi zestawiać obok siebie obiekty tej samej klasy, różniące się rozmiarem, np. mała i duża lalka, tworząc małe szeregi. Starsze dzieci szeregują w sposób empiryczny, układając metodą prób i błędów wzrastający albo malejący szereg z podanych elementów, np. patyczki od najdłuższego do najkrótszego. Z szeregowaniem empirycznym współwystępuje antycypowanie globalnego obrazu szeregu, co dziecko może przedstawić na rysunku.
Doskonalszą formą szeregowania jest szeregowanie systematyczne, występujące około 6. roku życia. Cechuje je przyjęcie pewnej strategii postępowania (wybieranie zawsze najmniejszego lub największego elementu z zestawu), ustalanie relacji mniejszości-większości w obu kierunkach, możliwość modyfikacji szeregu przez wprowadzenie nowych elementów. Na tym etapie pojawia się antycypowanie analityczne, co pozwala na wykonanie rysunku ukazującego położenie w szeregu każdego elementu ze zbioru. Klasyfikowanie z kolei polega na grupowaniu przedmiotów na podstawie podobieństwa. Jest to trudniejsza czynność umysłowa od szeregowania, dlatego pojawia się później w rozwoju intelektualnym przedszkolaka. Umiejętność tworzenia zbiorów figuratywnych świadczy o zdolności do tworzenia układów na zasadzie użytku, np. z trójkąta i kwadratu da się ułożyć domek lub na zasadzie bliskości przestrzennej.
Tworząc zbiory niefiguratywne, dzieci kierują się jednym, obiektywnym kryterium, np. kolorem lub kształtem, wyodrębniają w zbiorze podzbiory i porównują je ilościowo. Starsze dzieci umieją dokonać klasyfikacji multiplikacyjnej, uwzględniając kilka kryteriów jednocześnie, np. kształt + kolor. Z czasem wykształca się klasyfikacja hierarchiczna, co oznacza, że dziecko porównuje podzbiory, a także podzbiór ze zbiorem i posługuje się kwantyfikatorami logicznymi, np. wszystkie, niektóre itp. W wieku przedszkolnym dzieci zdolne są do sortowania obiektów, czyli porównywania przedmiotów do prototypu (reprezentatywnego przykładu kategorii), np. umieją podać przykłady ogólnej kategorii „zwierzęta”, wymieniając kota, pieska, lwa itd. Pod koniec wieku przedszkolnego dziecko zaczyna rozumieć zasadę zachowania stałości, tzn. odkrywa, że jakaś cecha obiektu nie ulega zmianie przy jednoczesnej modyfikacji innych cech. Opanowanie niezmienników, takich jak masa, ciężar, ilość, objętość, wiąże się z przechodzeniem na coraz wyższy poziom rozwoju umysłowego, czyli na tzw. myślenie operacyjne, na którym dziecko pojmuje, że czynności umysłowe mogą być odwracalne.
2. Percepcja i pamięć przedszkolaka
Dojrzewanie mózgu w wieku przedszkolnym sprzyja lepszej integracji sensorycznej. W efekcie starsze przedszkolaki potrafią rozpoznawać kilka kształtów geometrycznych i liter alfabetu. Już w okolicach 3.-4. roku życia dziecko umie odróżnić pismo od tego, co pismem nie jest. Szczególnie trudne wydaje się dla dzieci różnicowanie liter, które są zwierciadlanym odbiciem innych, np. mylą „b” i „d”. Nawet do 8. roku życia dzieci piszą litery tak, jak w lustrzanym odbiciu (tzw. pismo lustrzane). Przedszkolaki doskonalą swoje zdolności percepcyjne i grafomotoryczne, kopiując wiele figur geometrycznych, jak trójkąt, kwadrat, koło, spirala itp. Dzieci w wieku przedszkolnym nie ujmują jeszcze dobrze wielkości i proporcji przedmiotów oraz ich części składowych.
W okresie wczesnego dzieciństwa u maluchów wzrasta zdolność rozróżniania barw i kolorów. Dzieci opanowują nazwy kolorów. Ponadto wzrasta wrażliwość słuchowa, zarówno w zakresie słuchu muzycznego, jak i fonematycznego (rozróżnianie dźwięków mowy). Dodatkowo pojawiają się zmiany rozwojowe w odniesieniu do pamięci. Wzrasta pojemność pamięci, powiększa się wiedza o przedmiotach (wiedza deklaratywna), dziecko wypracowuje skuteczne strategie pamięciowe (np. szeregowanie, system powtórek) i jest zdolne myśleć o własnych procesach pamięciowych (tzn. rozwija się metapamięć – wiedza o własnej pamięci).
3. Orientacja w świecie
W wieku przedszkolnym zachodzą ważne zmiany w doświadczeniu logiczno-matematycznym dziecka. Modyfikacji ulega orientacja w czasie, w przestrzeni i w relacjach przyczynowo-skutkowych. Orientacja w czasie ujawnia się w uświadomieniu sobie kolejności występowania zdarzeń, umiejętności ich przewidywania, w ocenianiu czasu ich trwania, a także znajomości i używaniu konstrukcji specyficznych dla wyrażania relacji czasowych. Pięciolatki i sześciolatki wykazują dobrą orientację praktyczną w zakresie relacji droga-prędkość-czas. Trzylatki dobrze rozumieją znaczenie słów „wczoraj” i „dzisiaj”, natomiast czterolatki różnicują „wczoraj”, „dzisiaj” i „jutro”. Dalszy rozwój polega na bogaceniu słownika w celu oznaczenia następstwa czasowego.
Dla dziecka w wieku przedszkolnym przestrzeń ma charakter egocentryczny – liczy się tylko punkt widzenia dziecka. Jego orientacja w przestrzeni ma nadal praktyczny charakter. Rozpoznaje ono przestrzenie, które łączy z działaniem i osobami. Orientacja przestrzenna rozwija się dzięki zabawom ruchowym i konstrukcyjnym. Dzięki nim dziecko rozumie znaczenia słów „nad”, „pod”, „obok” itp. Przedszkolaki rozwijają także rozumienie przyczynowości, a zatem potrafią wnioskować na podstawie faktów. Umieją zestawić stan początkowy z końcowym i odkryć czynniki, które doprowadziły do transformacji zdarzenia. Na wiek przedszkolny przypada też wzrost znaczenia funkcji symbolicznej, czyli zdolności przypominania sobie nieobecnych przedmiotów i zjawisk za pomocą symboli i znaków.
Rozwój funkcji symbolicznej wiąże się z rysunkiem, zabawą i mową. Zabawa symboliczna polega na zastępowaniu jednych przedmiotów innymi. Jest to, tzw. zabawa „na niby”, np. dziecko udaje, że płacze, wciela się w rolę lekarza albo zastępuje kota klockiem. Trend rozwojowy rysunku prowadzi od bazgrot do symboli graficznych. Bazgroty to proste kształty geometryczne i ich kombinacje, np. głowonóg (okręg + linie proste). Dzieci przedszkolne rysują schematy, czyli typowe formy symboliczne, przedstawiające realne obiekty, jak człowiek, drzewo, zwierzę. Dzieci, tworząc rysunki, napotykają wiele problemów, np. nie umieją uchwycić proporcji, horyzontu, przedstawić trójwymiarowej przestrzeni na dwuwymiarowej kartce papieru.
4. Rozwój mowy przedszkolaka
U progu średniego dzieciństwa dziecko dysponuje zasobem słownictwa oraz znajomością reguł gramatycznych, które pozwalają mu na sprawne komunikowanie się w sprawach codziennych. Ponadto doskonalą się zdolności konwersacyjne (dialogu) oraz kompetencja narracyjna (opowiadania). Do 6. roku życia przedszkolak opanowuje dziennie średnio około 9-10 słów. Oprócz tego tworzy własne zlepki wyrazowe i neologizmy. Spontaniczne tworzenie neologizmów pełni funkcję wypełniania luk, kiedy dziecko nie znajduje w swoim zasobie leksykalnym odpowiedniej nazwy na określenie danego obiektu. Wraz z wiekiem dziecko doskonali umiejętność prowadzenia konwersacji.
Uczy się uwzględniać punkt widzenia odbiorcy. Wypowiedzi egocentryczne, jak echolalie czy monologizowanie są zastępowane przez bardziej społeczne formy wypowiedzi, jak pytania, prośby, zaprzeczenia. Dziecko uczy się słuchać i analizować wypowiedzi partnera. Dostrzega, że ludzie mogą mieć na ten sam temat zupełnie inne zdanie. Tendencja do zadawania pytań zwiększa się wraz z wiekiem i najwyraźniej występuje około 4.-5. roku życia, kiedy dziecko może nagminnie pytać: „A dlaczego?”. Okres ten określa się jako wiek pytań. Rozwój mowy, słownika, umiejętności społecznych i rozumowania o świecie to skutek rosnącej ciekawości poznawczej malucha oraz zmian neuronalnych zachodzących w mózgu. Dziecko niejednokrotnie samo się dziwi swoim „małym odkryciom naukowym” i zaczyna wierzyć w swój potencjał, jeśli tylko ma mądrych mentorów i doradców, którzy pomogą mu poznawać uroki świata.