Przynależność do grupy

W okresie późnego dzieciństwa dziecko staje się członkiem formalnej grupy, jaką jest klasa szkolna. Od umiejętności komunikacyjnych dziecka, jego orientacji w zachowaniu innych osób zależeć będzie nawiązywanie kontaktów w grupie i znalezienie w niej swojego miejsca. Może to być pozycja dziecka popularnego, lubianego, wybieranego do wspólnych zabaw, dziecka odrzucanego, z którym nikt z grupy nie chce wchodzić w kontakt, dziecka kontrowersyjnego, które przez jednych jest bardzo lubiane, a przez innych odrzucane, dziecka lekceważonego, z którym niechętnie się rozmawia oraz dziecka, które nie wyróżnia się w grupie, nie jest zauważane. Zajmowane pozycje cechuje brak trwałości, jednak sytuacja dziecka odrzucanego może się ustabilizować. Jakich dzieci nie lubi się w klasie? Tych, które rzadko rozmawiają z kolegami, często wzniecają kłótnie i bójki oraz unikają udziału w działaniach wymagających współpracy.

Przyjaźnie dzieci w późnym dzieciństwie oparte są na wzajemnym zaufaniu i udzielaniu sobie nawzajem pomocy. Przyjacielem staje się dziecko ze względu na swoje cechy, a nie posiadane przedmioty czy uczestniczenie w zabawie. Pod koniec tego okresu przyjaźń jest trwałą relacją, opartą na wspólnocie zainteresowań i podobieństwie cech osobowości. Na akceptację ze strony grupy, którą odzwierciedla wysoka pozycja socjometryczna, mogą liczyć te dzieci, które osiągają sukcesy w zadaniach i sprawnościach cenionych przez nauczycieli, rówieśników i inne osoby będące autorytetami. Chodzi zatem o dzieci odbierane jako atrakcyjne, kompetentne, skuteczne, aktywne i niezbyt wrażliwe – o temperamencie z nie za wysokim poziomem reaktywności. Bycie mało atrakcyjnym lub źle ocenianym przekłada się na brak sukcesów społecznych w klasie, co wpływa ujemnie na samopoczucie dziecka, wzmacnia niskie poczucie własnej wartości, bierność i wyuczoną bezradność. Poczucie osamotnienia niejednokrotnie popycha dzieci do zachowań niepopularnych, co jeszcze bardziej podkreśla wyobcowanie w grupie.

W kształtowaniu się kontaktów interpersonalnych między dziećmi wyróżnia się następujące stadia:

• wiek przedszkolny – jednokierunkowe asystowanie, pierwsze przyjaźnie, kontakty zawiązuje się w celu wspólnej zabawy;
• 1. – 8. rok życia – partnerstwo oraz współdziałanie, poczucie przynależności do grupy rówieśniczej, powstają paczki i bandy;
• 1. – 12. rok życia – przyjaźń i wymiana wynikająca ze wzajemnego porozumienia.

Po 9. roku życia rozpoczyna się okres nawiązywania bliskich, opartych na stawianiu wymagań, więzi emocjonalnych z przyjaciółmi tej samej płci. Przygotowuje on do preferowania intymnych relacji uczuciowych z osobami płci przeciwnej w okresie dorastania. Dopiero pod koniec okresu późnego dzieciństwa dzieci zaczynają poważniej brać pod uwagę możliwość zaprzyjaźnienia się z osobą płci przeciwnej. Zbiega się to z okresem, kiedy kończy się prymat zabaw, kiedy między chłopcami i dziewczętami rozpoczynają się kokieteryjne walki. Nawiązywanie przyjaźni stanowi dla dzieci podstawę do dalszego różnicowania i doskonalenia uczuciowości. Mają one szanse trenowania empatii, altruizmu i wyrażania gniewu w nieagresywny sposób. Uczą się lojalności, zobowiązania, solidarności, odpowiedzialności za przyjaciela oraz „swoją” grupę, pragnienia ochrony kolegów przed niebezpieczeństwem, wstawiania się za nimi, gdy są karani oraz towarzyszenia im w sukcesach i porażkach.

Wejście w grupę rówieśniczą nie wynika tylko z zadań rozwojowych dziecka, ale jest jego naturalną potrzebą społeczną. Stopniowo, coraz bardziej dziecko zaczyna się liczyć z opinią kolegów, aż do swoistego niewolnictwa w zakresie podporządkowywania się normom grupowym i ocenom koleżanek i kolegów, co ma miejsce we wczesnej adolescencji. Rówieśnicy, zarówno indywidualnie, jak i w grupie, stają się dla dziecka modelami wzorców myślenia, spostrzegania, oceniania i reagowania, a także sposobów komunikowania się. Mają oni wpływ na jego postawy, preferencje i wybory (np. w zakresie mody), a także na kształtowanie się zainteresowań i upodobań. Dla wielu dzieci taka socjalizacja zaczyna się już w przedszkolu, jednak zasadniczym polem kształtowania się psychiki w ścisłej relacji z grupą jest szkoła.

W ramach szkoły kształtują się też grupy nieformalne, np. subkultury jako alternatywa dla środowiska wychowawczego (rodziców i nauczycieli). Czasami postawy młodzieży mogą przybrać charakter kontestacji zastanej rzeczywistości i niezgody na wytyczne autorytetów, co wiąże się także z idealizmem nastolatków. Grupa uczy dziecko pojęcia normy oraz posłuszeństwa wobec norm jawnych i ukrytych. Umożliwia również trening rozpoznawania oraz realizacji zachowań spełniających daną normę w różnych sytuacjach i kontekstach. Dzięki wchodzeniu w liczne sieci kontaktów, dzieci rozwijają umiejętności interpersonalne, a także intrapersonalne – związane z własnym funkcjonowaniem poznawczym, społecznym, emocjonalnym i działaniowym. Rozwój kompetencji społecznych w grupie umożliwia lepsze rozumienie sytuacji społecznych, poszerzenie wiedzy o zjawiskach społecznych, rozwój wnioskowania społecznego i trening nowych ról społecznych (np. przyjaciela, lidera, skarbnika klasowego).

Relacje z rówieśnikami podczas uczenia się czy rozwiązywania problemów pełnią funkcję stymulatora rozwoju emocjonalnego, poznawczego, społecznego, moralnego, a nawet związanego ze sferą wykonawczą. Grupa rówieśnicza pozwala zdefiniować własną osobę. Przyjaciele, paczki, kliki, bandy, grupy koleżeńskie czy związki intymne powstają w celu stabilizacji osobowości dorastającego dziecka. Grupa stwarza warunki do przyjęcia wzorów i ich naśladowania, zapewnia poczucie bezpieczeństwa wynikające z liczebności, określa standardy zachowań, ćwiczy kompetencje społeczne, wzmacnia samoocenę, a nawet zastępuje rodzinę. W grupie nastolatek czuje się bezpiecznie i ma określony status. Przynależność do grup to naturalna faza rozwoju dzieci i młodzieży. Kiedy kontakt z rówieśnikami przestaje służyć rozwojowi, a mnoży problemy wychowawcze i konflikty na linii dziecko-rodzice, warto porozmawiać spokojnie z pociechą albo rozważyć wsparcie psychologiczne i pedagogiczne.

Źródła

1. Harwas-Napierała B., Trempała J., (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, PWN, Warszawa 2006, ISBN 83-01-14151-4.