Nieśmiałość dziecka
Nieśmiałość, według psychologa Philipa Zimbardo, to złożona przypadłość, która obejmuje szerokie kontinuum, od lekkiego uczucia skrępowania, przez nieuzasadniony lęk przed ludźmi, aż do skrajnej nerwicy. Wydaje się, że nieśmiałość dziecka, obok problemów szkolnych czy agresywnych zachowań młodzieży, nie stanowi żadnego zagrożenia dla prawidłowego rozwoju społeczno-emocjonalnego. Tymczasem, utrwalona dziecięca nieśmiałość skutkuje wieloma trudnościami w relacjach międzyludzkich i uniemożliwia czerpanie radości z życia. Jak manifestuje się nieśmiałość u dzieci i jak jej przeciwdziałać?
1. Przyczyny nieśmiałości
Istnieje wiele ujęć teoretycznych, akcentujących albo podłoże biologiczne nieśmiałości, albo wpływy wychowawcze, albo oddziaływanie cech osobowości dziecka z czynnikami środowiskowymi, które utrwalają nieśmiałe zachowania. Co może przyczynić się do rozwoju nieśmiałości u dzieci i młodzieży? Wśród najbardziej znanych czynników, stanowiących genezę nieśmiałości, wymienia się:
- zahamowanie społeczne w obecności świadków własnych zachowań;
- wrażliwość emocjonalną dziecka, obawy przed śmiesznością i krytyką ze strony innych;
- skłonność do odczuwania niepokoju pośród obcych ludzi;
- tendencję do unikania niepowodzeń społecznych, wycofywanie się z kontaktów;
- brak kontroli nad własnymi przeżyciami;
- zbyt dużą skłonność do autoanalizy i samokrytycyzmu;
- niskie poczucie własnej wartości;
- zbyt wygórowane oczekiwania rodzicielskie względem dziecka;
- graniczanie dziecka poprzez liczne nakazy i zakazy;
- warunkową miłość rodzicielską;
- niewłaściwy system nagradzania i karania;
- brak konsekwencji wychowawczej rodziców;
- możliwość dziedziczenia nieśmiałości po przodkach;
- brak umiejętności społecznych potrzebnych w kontaktach międzyludzkich;
- nieuświadomione konflikty wewnętrzne;
- wpływy społeczne – rozwój środków masowego przekazu, kontakty przez Internet, szybkie tempo życia hołdujące powierzchownym relacjom, izolacja społeczna;
- etykietowanie dziecka jako osobę nieśmiałą;
- niski status społeczno-materialny dziecka, którego maluch się wstydzi – gorsze ubrania, bezrobocie rodziców itp.
Oczywiście, powyższy katalog przyczyn nie wyczerpuje wszystkich możliwych przyczyn rozwoju nieśmiałości u dziecka. Historia nieśmiałości u każdego szkraba może wyglądać diametralnie inaczej, a czasami na kształtowanie się lękliwości społecznej ma wpływ splot wielu różnych czynników.
2. Objawy nieśmiałości u dzieci
Intuicyjnie każdy z nas dobrze wie, jak zachowuje się nieśmiałe dziecko. Do głównych objawów dziecięcej nieśmiałości zalicza się:
- zamykanie się w sobie, niepokój, lęk, bierność, zahamowanie społeczne;
- izolację społeczną, stanie na uboczu, unikanie interakcji społecznych;
- niezdolność inicjowania rozmów;
- skrajny niepokój w sytuacjach ekspozycji społecznej, np. podczas odpowiedzi przy tablicy;
- brak inicjatywy, działania;
- niechęć do wygłaszania własnego zdania i zabierania głosu w trakcie lekcji;
- poczucie niższości i brak wiary w swoje możliwości;
- obawa przed krytyką ze strony autorytetów i wyśmianiem przez rówieśników;
- lęk przed porażką i kompromitacją, który każe rezygnować z udziału w jakichkolwiek działaniach;
- wyuczoną bezradność;
- oczekiwanie negatywnej oceny ze strony innych, mimo braku jakiejkolwiek zapowiedzi krytyki;
- objawy somatyczne, jak nadmierne pocenie, blednięcie, czerwienienie się, uczucie duszności w kontaktach międzyludzkich;
- unikanie kontaktu wzrokowego;
- jąkanie się.
Nieśmiałość może dotknąć dzieci w różnym wieku, zarówno przedszkolaków, jak i dorastających nastolatków. Dzieciaki za bardzo koncentrują się na własnych zachowaniach, analizując jednocześnie, jak mogą być zinterpretowani przez świadków własnych reakcji. Wstydzą się siebie, gdyż dokonują obsesyjnej autoanalizy, wychwytując jedynie mankamenty i niedoskonałości, nie potrafiąc docenić swoich mocnych stron. Jak zatem walczyć z nieśmiałością u dziecka?
3. Pomoc dziecku nieśmiałemu
Jak przeciwdziałać nieśmiałości u dzieci i młodzieży? Oto kilka propozycji:
- treningi orientacji we własnych przeżyciach lękowych i próby zrozumienia własnych obaw;
- nauka obiektywnej oceny własnej osoby i kontroli zachowań w sytuacjach zadaniowych;
- treningi komunikacji i nawiązywania kontaktów społecznych;
- rozwój umiejętności radzenia sobie ze stresem;
- treningi relaksacyjne;
- programy psychoprofilaktyczne, wychwytujące dzieci z problemem nieśmiałości;
- nauka metod rozwiązywania problemów i negocjacji;
- treningi asertywności;
- angażowanie nieśmiałych dzieci w życie klasy i szkoły;
- oswajanie nieśmiałości poprzez nawiązywanie przyjaźni, włączanie się w rozmowy towarzyskie, publiczną prezentację własnych poglądów;
- inicjowanie zadań grupowych, wymagających pracy zespołowej;
- udział w grupach samopomocowych;
- treningi umiejętności interpersonalnych, np. trening słuchania, ujawniania siebie, okazywania uczuć itp.;
- modyfikacja niekonstruktywnych nawyków i nauczenie się zdrowych reakcji w sytuacjach społecznych;
- prowadzenie dziennika do zapisków sposobów radzenia sobie z nieśmiałością w konkretnych sytuacjach;
- zachęcanie dziecka do zabawy z rówieśnikami;
- podkreślanie mocnych stron nieśmiałego dziecka.
Walka z nieśmiałością to długi i trudny proces, który wymaga zaangażowania nie tylko nauczycieli, wychowawców, psychologów, ale też rodziców, jak i samego dziecka.